Kỳ 2: “Hàng thẳng, lối thông” - Thay đổi tư duy tổ chức bộ máy chính quyền

Bộ máy có thể kìm hãm nhưng cũng có thể thúc đẩy, tạo động lực cho cán bộ phát huy ưu thế, năng lực của mình. Cách thức phân quyền của bộ máy càng là yếu tố quan trọng để tạo nên đội ngũ cán bộ độc lập, tự chủ, tự quản, quyết định vấn đề thuộc nhiệm vụ quản lý và chịu trách nhiệm.

Nỗ lực tinh gọn một cỗ máy cồng kềnh - mô hình chính quyền kiến tạo

Trong nhiều năm qua, việc quan tâm chưa tương xứng giữa công tác cán bộ và công tác tổ chức đã tạo ra sự vênh nhau giữa hai công tác này. Khi công tác cán bộ có những thay đổi tích cực nhưng công tác tổ chức bộ máy vẫn chưa thay đổi về thực chất. Sự cồng kềnh và chồng chéo là nguyên nhân làm cho tổ chức bộ máy của toàn hệ thống chính trị hoạt động kém hiệu quả, lãng phí nguồn lực quốc gia, chậm thực thi chủ trương, chính sách, pháp luật.

Thủ tục hành chính rườm rà, gây khó khăn cho người dân và doanh nghiệp, hạn chế tính cạnh tranh thu hút đầu tư, là rào cản cho những mục tiêu phát triển kinh tế - xã hội trong bối cảnh nhiều thời cơ thách thức hiện tại. Theo số liệu từ Bộ Tài chính, chi cho bộ máy hành chính chiếm khoảng 70% tổng ngân sách chi tiêu thường xuyên của Nhà nước (trong khi con số này ở nhiều nước chỉ khoảng 48-50%).

Nhận thức được vấn đề trên, Đảng và nhà nước ta đã quyết tâm cải cách, kiện toàn bộ máy và cách thức hoạt động của toàn hệ thống chính trị như đã nêu tại các nghị quyết qua các thời kỳ. Cụ thể:

Nghị quyết số 06-NQ/HNTW, ngày 29/3/1989, Hội nghị Trung ương 6 khóa VI, về kiểm điểm hai năm thực hiện Nghị quyết Đại hội VI và phương hướng, nhiệm vụ ba năm tới và các văn kiện Đại hội Đảng lần thứ IX, XII, XIII đều nhấn mạnh nhiệm vụ tinh gọn tổ chức bộ máy, xây dựng mô hình tổng thể tổ chức bộ máy hệ thống chính trị đáp ứng yêu cầu của giai đoạn mới. Nghị quyết số 18-NQ/TW ngày 25/10/2017, Hội nghị Trung ương 6 khóa XII “Một số vấn đề về tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả”. Nghị quyết số 18-NQ/TW đề ra mục tiêu: “Tiếp tục đổi mới, sắp xếp tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị tinh gọn, hoạt động hiệu lực, hiệu quả”.

Theo Tổng Bí thư Tô Lâm, trong mọi giai đoạn cách mạng, Đảng, Nhà nước ta luôn đặc biệt coi trọng nâng cao năng lực lãnh đạo, năng lực cầm quyền và sức chiến đấu của Đảng, tăng cường hiệu năng, hiệu lực, hiệu quả hoạt động của hệ thống chính trị. 

Tổng Bí thư Tô Lâm nhấn mạnh trong bài viết với tiêu đề “Tinh - Gọn - Mạnh - Hiệu năng - Hiệu lực - Hiệu quả” về việc cần nhanh chóng thực hiện việc tinh gọn tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị nhằm đáp ứng yêu cầu phát triển trong bối cảnh mới, phải làm với tinh thần “vừa chạy vừa xếp hàng”.

Ở đây nhấn mạnh bản chất của việc cải cách không đơn thuần là cải cách tổ chức hành chính, địa giới hành chính, cơ cấu nhân sự mà là sự thay đổi về mặt tư duy tổ chức quyền lực nhà nước, lấy nhân dân làm trung tâm mà cơ cấu bộ máy của mình, tăng cường thẩm quyền của cấp địa phương để nguyên nhân của sự trì trệ do nhiều tầng nấc, cơ chế xin cho không còn nữa. Từ đó mới mong xóa đi vấn đề “hành là chính” trong thủ tục hành chính được xóa bỏ, tăng vị thế xếp hạng trong thu hút đầu tư và sự tin cậy của nhân dân.

Với quyết tâm cao độ trên, tổ chức bộ máy của hệ thống chính trị đã được sắp xếp, tinh gọn và đạt được những kết quả nổi bật. Theo báo cáo của Bộ Nội vụ, thực hiện sắp xếp giai đoạn 2019-2021, cả nước giữ nguyên 63 tỉnh, thành phố; giảm còn 705 đơn vị cấp huyện (giảm 08 đơn vị); giảm còn 10.598 đơn vị hành chính cấp xã (giảm 562 đơn vị). Thực hiện sắp xếp giai đoạn 2023-2024, cả nước giữ nguyên số lượng 63 tỉnh, thành phố; giảm còn 696 đơn vị hành chính cấp huyện (giảm 09 đơn vị); giảm còn 10.035 đơn vị hành chính cấp xã (giảm 563 đơn vị).

Tổng Bí thư Tô Lâm dự lễ công bố nghị quyết thành lập TP.HCM mới. Ảnh: Nguyên Anh

Hội nghị Trung ương 11 khóa XIII đã thống nhất tổ chức chính quyền địa phương 02 cấp, kết thúc hoạt động của cấp huyện từ ngày 01/7/2025. Theo Nghị quyết số 202/2025/QH 15 của Quốc hội về việc sắp xếp đơn vị hành chính cấp tỉnh, tính đến ngày 12/6/2025, Việt Nam có 34 đơn vị hành chính cấp tỉnh bao gồm 28 tỉnh và 6 thành phố trực thuộc trung ương. Kết thúc hoạt động của 696 đơn vị hành chính cấp huyện, tổ chức lại cấp xã với mục tiêu giảm khoảng 60 - 70% tổng số xã, phường, thị trấn, giảm đầu mối cấp sở, cấp phòng ở tỉnh

Chính phủ nhiệm kỳ 2021 - 2026 sau khi tinh gọn bộ máy hiện còn 14 bộ, 03 cơ quan ngang bộ và 05 cơ quan thuộc Chính phủ (giảm 05 đầu mối so với đầu nhiệm kỳ); giảm 13/13 tổng cục và tương đương; giảm 519 cục và tổ chức tương đương (giảm 77,6%); giảm 219 vụ và tương đương (giảm 54,1%); giảm 3.303 chi cục và tương đương (giảm 91,7%); giảm 203 đơn vị sự nghiệp công lập.

Theo báo cáo của Bộ Nội vụ, từ năm 2015 đến năm 2023, cả nước đã tinh giản được 84.140 biên chế. Sau khi tinh gọn bộ máy Chính phủ, hiệu suất giải quyết thủ tục hành chính tăng 30%; sau khi sáp nhập các cơ quan có chức năng tương đồng, số lượng cơ quan quản lý hành chính ở các tỉnh đã giảm tới 20-30%, giúp giảm biên chế và chi phí hoạt động, đồng thời tăng hiệu quả công việc.

Lợi ích của một bộ máy hoạt động hiệu quả

Phân quyền, phân cấp mạnh mẽ giữa trung ương và địa phương là thành tựu nổi bật. Quyết định số 759/QĐ-TTg đã thiết lập cơ chế “cấp nào quản lý, cấp đó quyết định” theo đúng tinh thần “việc gì của địa phương thì để địa phương quyết định, tổ chức thực hiện và tự chịu trách nhiệm”. Khi 2/3 nhiệm vụ thuộc cấp huyện chuyển giao cho cấp phường, chính quyền cơ sở, giúp phân bổ quyền hạn, chức năng hợp lý. Việc này đồng thời xóa bỏ sự phân biệt lớn giữa cán bộ công chức cấp xã và cán bộ công chứng cấp tỉnh khi Luật Cán bộ, công chức sửa đổi đã chính thức thống nhất chế độ công vụ từ đó các cán bộ công chức trong hệ thống có một vị thế bằng nhau. Việc thay đổi vị thế sẽ giúp cán bộ cấp xã có được sự tự tin, thay đổi tư duy, tinh thần trách nhiệm trong công việc.

Về lợi ích tài chính, việc sáp nhập, tinh gọn tổ chức bộ máy sẽ giúp tiết kiệm khoảng 262.500 tỷ đồng mỗi năm, chiếm khoảng 3,8% GDP cả nước. Với con số tiết kiệm đó, nguồn ngân sách có thể tập trung cho những nhiệm vụ trọng điểm trong giai đoạn phát triển này, đầu tư cho an sinh xã hội. Vừa qua, với 24.000 tỷ đồng được phân bổ cho chương trình miễn giảm học phí, chính sách này mang lại lợi ích cho hơn 17 triệu học sinh trên cả nước. Với nguồn tiết kiệm từ cải cách hành chính, Việt Nam có thể tăng từ 14,2% ngân sách quốc gia cho giáo dục lên 18-20%, tăng từ 3,7% GDP cho y tế công lên 5,5-6% GDP, mở rộng diện bao phủ bảo hiểm y tế từ 91% lên 98-99%, đồng thời giảm gánh nặng chi trực tiếp từ túi người dân, tiến tới miễn viện phí cho toàn dân.

Trung tâm phục vụ hành chính công phường Thủ Đức 

Về tác phong làm việc, mô hình hai cấp khuyến khích chính quyền phường, xã triển khai các sáng kiến địa phương phù hợp với đặc thù của từng khu vực. Cơ chế này giúp tăng cường đổi mới sáng tạo tại cấp cơ sở, thông qua đó nhiều địa phương có những sáng kiến hay, hiệu quả, có thể nhân rộng cho nhiều địa phương khác. Ngoài ra, kết quả khảo sát từ Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ Nội vụ, tháng 1- 2025 cho thấy sự linh hoạt, nhạy bén và thích nghi của hoạt động lãnh đạo tại cơ quan nhà nước ở nước ta, cho thấy 91,2% đánh giá hoạt động lãnh đạo trong phát triển kinh tế đã thể hiện sự điều hành linh hoạt, nhạy bén và thích nghi.

Việc giảm tầng nấc trung gian, đơn giản hóa thủ tục hành chính, rút ngắn quá trình ra quyết định và trao quyền nhiều hơn cho địa phương đã giúp hệ thống quản lý vận hành linh hoạt hơn, hiệu quả hơn, đồng thời nâng cao năng lực điều hành của chính quyền cấp cơ sở.

Về cải cách thủ tục hành chính, loại bỏ cấp huyện làm giảm khâu trung gian, rút ngắn thời gian xử lý các thủ tục hành chính. Tính riêng TP.HCM, theo số liệu sơ bộ của Ủy ban nhân dân TP.HCM, thời gian xử lý một số thủ tục hành chính tại cấp phường đã giảm bình quân 30% so với trước bỏ cấp huyện, góp phần cải thiện chỉ số hiệu quả quản trị và hành chính công (PAPI) của thành phố.

Kết quả khảo sát từ Đề tài nghiên cứu khoa học cấp Bộ Nội vụ, tháng 1/2025 về thực trạng tạo lập môi trường hỗ trợ và cải cách thủ tục hành chính trong hệ thống hành chính công cho thấy các ý kiến đánh giá khá cao, trong đó chủ động ứng dụng công nghệ thông tin trong điều hành đạt 71,8%.

Tuy nhiên, một số tiêu chí có kết quả thấp hơn, cần được cải thiện trong thời gian tới, như: cải tiến hệ thống quy trình ra quyết định lãnh đạo, cơ chế phản hồi và đánh giá (55,9%); tạo môi trường thúc đẩy và khuyến khích đổi mới (64,7%), cải cách thủ tục hành chính và ban hành thể chế, chính sách kịp thời, hợp lý (68,7%).

Mô hình chính quyền hai cấp cần tạo được niềm tin trong nhân dân

Niềm tin của nhân dân vào Đảng và nhà nước là yếu tố quyết định vận mệnh của đất nước.

Nói một cách đơn giản, điều có thể tạo nên niềm tin trong nhân dân chính là việc nói đi đôi với làm, chữ tín ở bất kỳ mối quan hệ nào cũng là tiên quyết cho sự phát triển bền vững, mối quan hệ giữa Đảng, nhà nước và nhân dân cũng không nằm ngoài quy luật đó. Nói đi đôi với làm và kết quả của việc “làm” có thể tạo ra những thay đổi tốt cho đời sống kinh tế xã hội an sinh của người dân sẽ là điều kiện tiên quyết, là bước đầu tiên cơ bản để có được niềm tin của nhân dân dành cho sự lãnh đạo của Đảng và Nhà nước.

Sau đó, trong tác động qua lại, khi niềm tin của nhân dân được tăng cường thì nhân dân sẽ nỗ lực đồng lòng tham gia góp phần mình để thực hiện chính sách, chủ trương của Đảng và nhà nước, có sự đồng lòng và đoàn kết này thì cơ hội đạt được kết quả cao cho những chiến lược, kế hoạch đã đề ra sẽ được đảm bảo. Đảng ta hoàn toàn nhận thức được vấn đề trên và xem đó là sức mạnh to lớn của nhân dân. Phương châm “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra” được nêu ra tại Đại hội VII thì đến Đại hội XIII của Đảng, phương châm này được bổ sung thành “dân biết, dân bàn, dân làm, dân kiểm tra, dân giám sát, dân thụ hưởng”.

Do đó, củng cố lòng tin của nhân dân về hoạt động của mô hình chính quyền hai cấp cũng như năng lực và đạo đức của cán bộ là việc được trú trọng để nhân dân hiểu rõ những thay đổi, chuyển biến này của đất nước, tin tưởng vào đó và không bị các thế hệ thù địch lợi dụng để tuyên truyền những điều không đúng đắn.

Tinh gọn bộ máy hoạt động thông qua việc sắp xếp chính quyền 2 cấp và tinh giảm biên chế là một tư duy kiến tạo bộ máy chính quyền tinh gọn, nhanh, hiệu quả. Tư duy này đang ngày càng thể hiện ưu điểm của mình thông qua việc tiết kiệm được ngân sách để đầu tư cho các mục tiêu khác như an sinh xã hội, chăm lo cho đời sống của nhân dân. Tăng cường phân cấp, cán bộ có vị thế ngang bằng nhau, không còn phân biệt cấp tỉnh và cấp xã, giao quyền làm cho địa phương chủ động, sáng tạo trong công việc của mình.

Bộ máy có thể kìm hãm nhưng cũng có thể thúc đẩy, tạo động lực cho cán bộ phát huy ưu thế, năng lực của mình. Cách thức phân quyền của bộ máy càng là yếu tố quan trọng để tạo nên đội ngũ cán bộ độc lập, tự chủ, tự quản, quyết định vấn đề thuộc nhiệm vụ quản lý và chịu trách nhiệm.

Cho nên phải xem vấn đề tổ chức bộ máy và vấn đề cán bộ trong tổng thể có liên quan đến nhau chứ ko thể nào tách rời nhau. Không thể chỉ làm mới bộ máy vì có bộ máy xịn mà không có người vận hành thích hợp thì cỗ máy cũng ko phát huy sức mạnh, có cán bộ tốt nhưng ko có bộ máy phù hợp thì cán bộ cũng không thể làm việc hiệu quả.

Kỳ 3: Bộ “kiềng ba chân” trong thời đại mới