Việc Quốc hội cho phép thí điểm khu thương mại tự do mở ra cơ hội để TP.HCM dịch chuyển sang nhóm dịch vụ giá trị cao của chuỗi cung ứng toàn cầu. Điều kiện quyết định nằm ở kết nối vùng, chất lượng hạ tầng và khả năng vận hành thể chế mới.
TP.HCM mở rộng tạo tiền đề cho sự hình thành của mô hình khu thương mại tự do (FTZ). Ảnh: Nguyễn Đức Toàn.
Vì sao TP.HCM cần FTZ vào thời điểm này?
Quyết định của Quốc hội thông qua các nội dung sửa đổi Nghị quyết 98 đã tạo ra bước ngoặt thể chế quan trọng đối với TP.HCM. Việc điều chỉnh ranh giới hành chính và hợp nhất Bình Dương và Bà Rịa-Vũng Tàu mở ra tiền đề mới để thành phố hình thành mô hình khu thương mại tự do (FTZ) trên nền tảng cảng biển và hệ thống công nghiệp hiện hữu.
Trong bối cảnh nhu cầu nâng cấp năng lực cạnh tranh khu vực ngày càng cấp bách, FTZ được xem như công cụ thử nghiệm thể chế nhằm giúp TP.HCM liên kết chuỗi logistics - công nghiệp - tài chính theo chuẩn quốc tế. Chính vì vậy, việc bổ sung FTZ vào Nghị quyết 98 là một trong những nội dung thu hút sự quan tâm lớn nhất trong sửa đổi lần này.
Mới đây, tại cuộc họp của Thường trực Chính phủ cho ý kiến về đề án khu thương mại tự do, Thủ tướng Phạm Minh Chính khẳng định FTZ là việc mới, cần thống nhất chủ trương nhưng triển khai phải khả thi, hiệu quả; mục tiêu không chỉ đáp ứng yêu cầu trước mắt mà còn phục vụ hai mục tiêu chiến lược 100 năm của quốc gia.
Thủ tướng Chính phủ Phạm Minh Chính đề nghị tham khảo kinh nghiệm quốc tế khi thí điểm mô hình FTZ. Ảnh: Nhật Bắc.
Từ cách tiếp cận này, FTZ được nhìn nhận như một cấu phần thể chế nhằm thử nghiệm mô hình liên kết logistics - công nghiệp - tài chính trong tổng thể cải cách của Nghị quyết 98.
Từ "bến cảng kho vận" đến "hệ sinh thái thịnh vượng"
Theo phân loại mới nhất của Hội nghị Liên Hợp Quốc về Thương mại và Phát triển (UNCTAD), Khu thương mại tự do chỉ là một nhánh nhỏ thuộc khái niệm rộng hơn là Khu Kinh tế Đặc biệt (SEZ).
Trong đó, FTZ tập trung vào thương mại và logistics với cơ chế miễn thuế, khác biệt hoàn toàn với Export Processing Zone (EPZ) chuyên về sản xuất xuất khẩu hay mô hình Comprehensive SEZ đa chức năng như tại Thâm Quyến.
Sự phân biệt này rất quan trọng vì Việt Nam tuy có nhiều khu công nghiệp nhưng vẫn thiếu vắng mô hình FTZ đúng nghĩa với tư cách là khu vực phi thuế quan có cơ chế hải quan riêng biệt. Đặc biệt, FTZ hiện đại đã vượt qua giới hạn truyền thống để trở thành những vùng kinh tế số tích hợp cả logistics, công nghệ và tài chính.
TP.HCM đã được Quốc hội phê duyệt cho phép thí điểm mô hình FTZ thông qua Nghị quyết 98 sửa đổi vào ngày 11/12 vừa qua.
FTZ không chỉ là công cụ thu hút FDI thông qua ưu đãi thuế. Giá trị cốt lõi của nó nằm ở khả năng tạo ra một "điểm neo" cho chuỗi cung ứng toàn cầu. Khi hàng hóa luân chuyển qua FTZ, nó kéo theo dòng chảy của các dịch vụ bổ trợ như bảo hiểm, thanh toán quốc tế, và fintech. Do đó, FTZ là hạ tầng vật lý bắt buộc để hình thành một Trung tâm Tài chính Quốc tế (IFC) bền vững, tránh tình trạng phát triển tài chính tách rời nền kinh tế thực.
Kinh nghiệm từ các nền kinh tế phát triển cho thấy ba trụ cột chính trong vận hành FTZ hiệu quả gồm: cải cách hành chính, tối ưu hóa hạ tầng và số hóa quy trình.
Cải cách hành chính và tự do hóa tài chính Trung Quốc đã tạo bước ngoặt tại Khu Thương mại Tự do Thí điểm Thượng Hải thông qua cơ chế "Negative List" (danh mục chọn bỏ, cho phép thực hiện tất cả những gì pháp luật không cấm) và Tài khoản Thương mại Tự do (FTA).
Các nghiên cứu định lượng chỉ ra rằng, tại những thành phố áp dụng thí điểm FTZ, tốc độ tăng trưởng GDP cao hơn trung bình từ 1,27% đến 2,85% so với nhóm đối chứng. Đáng chú ý, Hải Nam đang tiến tới mô hình "đóng cửa hải quan" vào năm 2025 để trở thành cảng tự do thực thụ, cạnh tranh trực tiếp bằng thể chế vượt trội.
Tại Trung Đông, Jebel Ali Free Zone (Jafza - UAE) minh chứng cho hiệu quả của việc quy hoạch tích hợp, tối ưu hóa chuỗi cung ứng đa phương thức.
Thông qua "Hành lang Logistics" nối liền cảng biển và sân bay với quy chế hải quan thống nhất, thời gian chuyển hàng từ tàu lên máy bay giảm xuống dưới 1 giờ. Tốc độ luân chuyển này là yếu tố then chốt giúp tổng giá trị thương mại qua Jafza dự đoán đạt mức kỷ lục 190 tỷ USD vào năm 2025, đóng góp tới 36% GDP của Dubai.
Trong khi đó tại khu vực ASEAN, xu hướng phát triển FTZ đang chuyển dịch mạnh sang hạ tầng số. Malaysia Digital Free Trade Zone (DFTZ) tập trung hỗ trợ doanh nghiệp vừa và nhỏ tham gia xuất khẩu trực tuyến với mục tiêu kim ngạch 38 tỷ USD.
Tương tự, Singapore duy trì vị thế trung chuyển hàng đầu nhờ nền tảng số hóa quốc gia cho phép thông quan tự động và cơ chế hoãn thuế linh hoạt, giảm thiểu tối đa thủ tục hành chính cho doanh nghiệp.
Singapore, Dubai là những ví dụ điển hình về FTZ mà Việt Nam có thể tham khảo. Ảnh: Pexels, Getty Images.
Phó Thủ tướng Bùi Thanh Sơn cho biết Việt Nam hiện chưa có mô hình FTZ tích hợp đồng thời chức năng phi thuế quan, logistics, công nghiệp và dịch vụ tài chính. Vì vậy, việc bổ sung cơ chế FTZ vào Nghị quyết 98 được xem là bước thử nghiệm cần thiết để TP.HCM xây dựng một không gian thể chế đủ linh hoạt nhằm thực hiện mục tiêu trở thành trung tâm kinh tế - tài chính của Nam Bộ.
Ở góc nhìn kinh tế vùng, TS. Trần Du Lịch - Chủ tịch Hội đồng tư vấn thực hiện Nghị quyết 98 cho rằng FTZ có thể giúp TP.HCM tham gia trực tiếp vào chuỗi phân phối quốc tế thay vì chỉ cung cấp dịch vụ vận chuyển và bốc dỡ như hiện nay.
Theo ông, đây là điều kiện quan trọng để thành phố hình thành thị trường dịch vụ giá trị cao và tạo nền tảng cho các chức năng tài chính quốc tế.
TS. Trần Du Lịch cho rằng đây là "thời cơ vàng" để xây dựng một nền kinh tế tự lực, tự cường. Ảnh: Độc Lập.
Diện mạo mới của FTZ TP.HCM: Bốn "cứ điểm" và cơ chế vượt trội
Nghị quyết vừa được Quốc hội thông qua và Đề án tháng 8 của TP.HCM đã phác họa rõ nét "tứ giác" thương mại tự do sẽ hình thành, gắn liền với lợi thế địa lý của thành phố mở rộng.
Nghị quyết sửa đổi Nghị quyết 98 và Đề án phát triển FTZ của TP.HCM xác định bốn khu vực thí điểm gồm Cái Mép Hạ, Cần Giờ, An Bình và Bàu Bàng. Các khu vực này được lựa chọn dựa trên khả năng kết nối với hệ thống cảng biển, công nghiệp và tuyến vận tải liên vùng.
Khu "siêu cảng" Cần Giờ sẽ có tổng chiều dài mặt sông là 7,2km, dự kiến khả năng tiếp cận tàu container trọng tải lớn nhất thế giới hiện nay là 24.000 teus. Ảnh: Tư liệu.
Bà Trần Hà My, Chủ tịch Hiệp hội Doanh nghiệp trẻ Việt Nam tại châu Âu nhìn nhận Cái Mép Hạ là FTZ có khả năng cạnh tranh nhất nếu được định vị đúng. Mục tiêu nâng tỷ lệ tàu mẹ cập cảng từ 13-15% lên 50-60% trong 5-7 năm sẽ tạo ra cú hích lớn cho logistics và dịch vụ tài chính chuỗi cung ứng. Bà nhấn mạnh một FTZ chuẩn quốc tế phải là nút kết nối giữa cảng, sân bay, tài chính và chuỗi cung ứng công nghiệp không phải chỉ là cụm kho ngoại quan.
PGS.TS Võ Thị Ngọc Thúy, Đại học Kinh tế TPHCM nhấn mạnh cần gắn FTZ với hạ tầng thu gom hàng bằng đường sắt để tăng tính cạnh tranh. Theo bà, tuyến đường sắt Bàu Bàng - Cái Mép và hệ thống Port Community System tích hợp nhiều phương thức vận tải sẽ quyết định khả năng hình thành một chuỗi logistics liên vùng có chi phí thấp và tốc độ xử lý cao.
Cần Giờ được đề xuất với quy mô 1.000-2.000ha, giữ vai trò cửa ngõ hàng hải kết nối tuyến trung chuyển quốc tế và vùng vịnh Gành Rái. Trong khi đó, An Bình và Bàu Bàng nằm ở vị trí hỗ trợ công nghiệp và đóng vai trò đầu mối vận tải đường sắt, tạo liên kết giữa cảng biển và mạng lưới logistics của khu vực Đông Nam Bộ.
Về đất đai, Nghị quyết sửa đổi cho phép các dự án trong FTZ (không bao gồm dự án nhà ở thương mại) được giao đất mà không phải thực hiện thủ tục đấu giá hoặc đấu thầu lựa chọn nhà đầu tư. Đây là cơ chế ngoại lệ so với quy định hiện hành, nhằm rút ngắn thời gian chuẩn bị dự án và tạo điều kiện sớm triển khai hạ tầng cần thiết cho FTZ.
Về tổ chức quản lý, TP.HCM không thành lập bộ máy mới mà giao HEPZA phụ trách điều hành hoạt động của FTZ. Hội đồng nhân dân Thành phố quyết định trình tự thành lập từng khu, còn UBND TP được trao thẩm quyền phê duyệt đối với các khu vực quan trọng như Cái Mép Hạ. Việc phân cấp này nhằm giảm quy trình trung gian và rút ngắn thời gian xử lý hồ sơ, nhất quán với mục tiêu đơn giản hóa thủ tục trong giai đoạn thí điểm.
Về ưu đãi thuế, Nghị quyết 98 sửa đổi cho phép TP.HCM áp dụng mức thuế thu nhập doanh nghiệp 10% trong 20 năm đối với các dự án triển khai trong FTZ, trong đó miễn bốn năm đầu và giảm 50% trong chín năm tiếp theo.
Cùng với đó, chuyên gia và nhà khoa học làm việc tại FTZ được giảm 50% thuế thu nhập cá nhân trong 10 năm. Đây là khung ưu đãi có biên độ lớn, nhưng hiệu quả thực sự sẽ phụ thuộc vào khả năng tạo giá trị gia tăng trong các ngành logistics, công nghiệp hỗ trợ và dịch vụ tài chính thay vì chỉ thu hút các dự án "săn ưu đãi".
Tàu container chở hàng cập cảng Cát Lái. Ảnh: Long Hồ.
Ở góc độ quốc tế, cơ chế ngoại hối trong FTZ là yếu tố quyết định khả năng tích hợp vào chuỗi thương mại toàn cầu.
Singapore cho phép doanh nghiệp thực hiện giao dịch xuyên biên giới thông qua nền tảng số hóa thống nhất NTP, nhưng vẫn duy trì sự giám sát chặt chẽ của cơ quan quản lý tiền tệ. Hàn Quốc áp dụng mô hình linh hoạt hơn cho các khu kinh tế đặc biệt nhưng vẫn đặt việc chuyển đổi và báo cáo ngoại tệ dưới khung chính sách quốc gia để tránh gây áp lực lên cân đối vĩ mô.
Ngược lại, nhiều FTZ tại UAE cho phép doanh nghiệp tự do niêm yết, định giá và thanh toán bằng ngoại tệ, qua đó tạo ưu thế cạnh tranh lớn về giao thương. Dù mức độ mở khác nhau, các mô hình này đều cho thấy mối quan hệ giữa tự do hóa ngoại hối và yêu cầu giám sát chặt chẽ để bảo đảm an toàn hệ thống.
Theo Nghị quyết sửa đổi, doanh nghiệp trong FTZ của TP.HCM được phép sử dụng ngoại tệ trong niêm yết, định giá và thanh toán. Chính sách này giúp giảm chi phí giao dịch quốc tế, nhưng cũng kéo theo rủi ro về dòng tiền xuyên biên giới, chênh lệch giám sát và nguy cơ rửa tiền qua thương mại. Đây là vấn đề từng được nhiều tổ chức quốc tế cảnh báo đối với các FTZ trên thế giới.
Do vậy, cơ chế này chỉ phát huy hiệu quả nếu đi kèm hạ tầng giám sát theo thời gian gần thực, tích hợp dữ liệu giữa hải quan, ngân hàng và cơ quan phòng chống rửa tiền, tương tự mô hình quản trị số hóa mà Singapore đang áp dụng.
Các chuyên gia khuyến nghị cần có cơ chế giám sát dòng tiền FTZ để tránh rủi ro rửa tiền. Ảnh: Ngọc Mai.
Hạ tầng kết nối được xem là yếu tố quyết định mức độ hiệu quả của các khu thương mại tự do. Nghị quyết sửa đổi cho phép TP.HCM giữ lại nguồn thu từ khai thác quỹ đất tại các khu vực phát triển theo định hướng giao thông công cộng nhằm bổ sung vốn cho hệ thống giao thông đô thị và các tuyến liên kết vùng.
Cơ chế này giúp thành phố chủ động hơn trong việc huy động nguồn lực cho mạng lưới đường sắt đô thị dự kiến dài hơn 355km cùng với các tuyến vành đai đang triển khai.
Nguồn lực từ các khu vực phát triển theo định hướng giao thông công cộng, khi được kết hợp với đầu tư đường sắt liên vùng, đặc biệt là tuyến Bàu Bàng đến Cái Mép và các nhánh kết nối cảng biển, sẽ tạo nền tảng để giảm chi phí vận tải và nâng cao năng lực thông quan.
Mức độ kết nối này không chỉ tăng hiệu quả giữa các khu thương mại tự do mà còn củng cố sức cạnh tranh của toàn vùng Đông Nam Bộ trong vai trò trung tâm giao thương.
FTZ như một "sandbox thể chế" trong Nghị quyết 98
Trong vai trò là không gian thử nghiệm thể chế, khu thương mại tự do chỉ hiệu quả khi được đặt trong hệ thống hạ tầng đồng bộ và cơ chế phối hợp vùng rõ ràng.
PGS.TS Nguyễn Trọng Hoài (chuyên gia kinh tế) cảnh báo rằng mọi quyết định đầu tư cần dựa trên phân tích lợi ích và chi phí độc lập để bảo đảm hiệu quả kinh tế không đánh đổi môi trường và xã hội, đặc biệt đối với các khu vực nhạy cảm như Cần Giờ. Ông nhấn mạnh tính minh bạch và sự đồng thuận của cộng đồng là yếu tố quyết định.
Tiến sĩ khoa học, kiến trúc sư Ngô Viết Nam Sơn cho rằng khu thương mại tự do có nguy cơ trở thành khu vực biệt lập nếu thiếu kết nối không gian và cơ chế điều phối vùng giữa TP.HCM, Đồng Nai và khu vực sân bay Long Thành.
Ông lưu ý rằng hạ tầng giao thông công cộng và hệ thống đường sắt đô thị phải được triển khai song hành để bảo đảm khả năng thu hút dòng vốn quốc tế và các hoạt động dịch vụ có giá trị cao.
Hạ tầng giao thông công cộng và đường sắt đô thị (metro) đóng vai trò quan trọng trong sự thành bại của mô hình FTZ. Ảnh: ST.
Kinh nghiệm quốc tế chỉ ra rằng nhiều khu thương mại tự do thất bại không phải vì thiếu ưu đãi mà vì không hình thành được hệ sinh thái kết nối liền mạch.
Thực tế thế giới đã chứng kiến nhiều FTZ trở thành những "con voi trắng"- các dự án ngốn ngân sách khổng lồ nhưng không mang lại hiệu quả kinh tế. Điển hình là Khu nghỉ dưỡng và Kinh doanh Tinapa (Nigeria).
Được khởi công với vốn đầu tư lên tới 450 triệu USD, dự án này nhanh chóng trở thành gánh nặng nợ công do hai lỗi quy hoạch chí mạng. Thứ nhất, dòng sông Calabar không được nạo vét đủ sâu, khiến tàu trọng tải lớn không thể tiếp cận, triệt tiêu lợi thế logistics.
Thứ hai, xung đột pháp lý giữa chính quyền bang Cross River và cơ quan hải quan liên bang khiến quy chế miễn thuế bị vô hiệu hóa khi hàng vào nội địa. Sự đứt gãy giữa hạ tầng cứng và thể chế mềm đã biến Tinapa thành một "thành phố ma", buộc chính quyền địa phương phải gánh các khoản khấu trừ nợ nặng nề từ ngân sách trung ương.
Tương tự, dự án Khu kinh tế đặc biệt Dawei tại Myanmar là minh chứng cho thấy sự thiếu hụt đồng thuận xã hội có thể làm tê liệt mọi tham vọng kinh tế. Dữ liệu khảo sát cho thấy chỉ 8% người dân địa phương ủng hộ dự án do lo ngại về đền bù và ô nhiễm môi trường. Sự phản kháng kéo dài của cộng đồng, cộng hưởng với năng lực tài chính yếu kém của nhà phát triển ban đầu, đã khiến các nhà đầu tư chiến lược từ Nhật Bản và Thái Lan rút lui.
Các nghiên cứu của UNCTAD chỉ ra ba nguyên nhân hệ thống khiến các FTZ thất bại: đặt sai vị trí vì mục tiêu chính trị thay vì hiệu quả logistics; biến FTZ thành các "ốc đảo" (enclaves) biệt lập, không tạo ra liên kết chuỗi cung ứng với doanh nghiệp nội địa; và sa đà vào "cuộc đua xuống đáy" cạnh tranh bằng cách hạ thấp tiêu chuẩn thuế và lao động thay vì nâng cao chất lượng hạ tầng.
TP.HCM cần nhìn thẳng vào các tiền lệ này để thấy rằng, một cơ chế mở như Nghị quyết 98 chỉ là điều kiện cần; điều kiện đủ nằm ở năng lực kiến tạo một hệ sinh thái kết nối thực chất, tránh biến FTZ thành gánh nặng cho thế hệ tương lai.
