Bằng tình yêu sâu nặng với làn điệu Then, Sli, Phong slư, tiếng đàn tính và các nghi lễ dân gian, những nghệ nhân ở Võ Nhai (Thái Nguyên) đang âm thầm trao truyền di sản cho cộng đồng, đặc biệt là thế hệ trẻ, để văn hóa không chỉ được bảo tồn, mà tiếp tục sống và lan tỏa trong đời sống hôm nay.
Để di sản không chỉ được nhớ, mà được "sống"
Buổi chiều ở xóm Mỏ Gà, xã Võ Nhai, khi ánh nắng muộn tràn qua mái nhà sàn, tiếng đàn tính lại vang lên. Giọng Then của các bà, các cô mượt mà, sâu lắng như tiếng tâm tình, trò chuyện. Với người Tày, Nùng nơi đây, Then không chỉ là tiếng hát, mà là lời tâm sự, là cách con người trò chuyện với đất trời, tổ tiên, gửi gắm ước mong cho một cuộc sống bình yên, ấm no.
Từ ngày được chọn làm điểm du lịch cộng đồng, người dân nơi đây cùng nhau khôi phục nếp sinh hoạt truyền thống: mặc trang phục dân tộc, làm bánh khẩu sli, đan lát và biểu diễn phục vụ du khách...
Tiếp chúng tôi, nghệ nhân Nhân dân Hoàng Thị Bích Hồng hát bài “lời nhắn nhủ” - điệu Sli giang của dân tộc Nùng. Giọng hát đã đi qua gần tám mươi năm cuộc đời, mang theo trải nghiệm, thăng trầm và ký ức của nhiều thế hệ. Rồi bà say sưa giải cho chúng tôi ý nghĩa từng câu, từng cách đối đáp, từng lớp nghĩa văn hóa ẩn sau lời ca.
Bà Hồng được phong tặng danh hiệu Nghệ nhân Nhân dân năm 2022, bà cũng là một trong 64 nghệ nhân tiêu biểu của cả nước. Nhiều năm nay, bà đã dành trọn tâm huyết truyền dạy cho cộng đồng. CLB Đàn Tính, hát Then do NNND Hoàng Thị Bích Hồng làm Chủ nhiệm đã truyền dạy cho hơn 700 học viên, người lớn tuổi nhất cũng gần 90, còn em nhỏ nhất mới học tiểu học.
Nghệ nhân Nhân dân Hoàng Thị Bích Hồng
Theo Nghệ nhân Nhân dân Hoàng Thị Bích Hồng, việc gìn giữ văn hóa dân tộc hôm nay mang ý nghĩa sống còn, bởi nếu không kịp thời trao truyền cho thế hệ sau, di sản sẽ dần bị đứt mạch. “Văn hóa không phải để trưng bày, mà phải được sống trong đời sống của bà con. Mỗi làn điệu Then, Sli hay tiếng đàn tính đều gắn với phong tục, với đạo lý làm người của cha ông. Nếu lớp trẻ không biết, không hiểu thì mai này có tiếc cũng không còn để mà giữ”, bà trăn trở.
Nhắc đến nỗi lo văn hóa mai một, bà Hồng không giấu được sự day dứt. Theo bà, nhiều nghệ nhân cao tuổi mang trong mình vốn tri thức quý giá, nhưng nếu không truyền dạy kịp thời thì khi các cụ mất đi, di sản cũng mất theo người. “Bây giờ, người biết hát đúng ngày càng ít, người hiểu sâu lại càng hiếm. Tôi chỉ mong còn sức ngày nào thì nói, thì dạy ngày ấy, để tiếng hát của dân tộc mình không bị lặng thinh giữa đời sống mới”, bà Hồng chia sẻ.
Hành trình nối dài mạch nguồn văn hoá
Võ Nhai - vùng đất có lịch sử cộng cư lâu đời của nhiều dân tộc như Tày, Nùng, Dao, Mông, Cao Lan, Kinh…, trong đó đồng bào Tày, Nùng chiếm tỷ lệ lớn. Sự cộng cư ấy đã hình thành một không gian văn hóa đa tầng, làm nên bản sắc riêng của Võ Nhai.
Trong đời sống tinh thần của cộng đồng, các loại hình văn hóa phi vật thể như hát Then, đàn tính, hát Sli, Phong slư hay những nghi lễ dân gian vẫn giữ vị trí đặc biệt. Đó không chỉ là hình thức sinh hoạt văn hóa, mà còn là kho dữ liệu sống lưu giữ tri thức dân gian, đạo lý làm người, quan niệm về tình yêu, gia đình, cộng đồng và mối quan hệ hài hòa giữa con người đồng bào nơi đây với thiên nhiên.
Lớp học của nghệ nhân Nông Đình Long
Ông Nông Đình Long nghệ nhân gắn bó lâu năm với sinh hoạt văn hóa dân tộc Tày, dành nhiều tâm huyết nói về hát Phong slư. Theo ông, Phong slư không chỉ là một hình thức diễn xướng dân gian, mà là biểu hiện tinh tế của đời sống tinh thần. Những bức thư tình được viết bằng thơ cổ, trên mảnh lụa mỏng, khi cất lên bằng làn điệu riêng đã trở thành cầu nối tâm tư của những đôi trai gái yêu nhau nhưng ít có điều kiện gần gũi, tâm tình.
Ông Nông Đình Long cho rằng trách nhiệm của người nghệ nhân hôm nay là phải chủ động hành động, không chờ đợi. Nhiều năm qua, ông đã dành thời gian tìm gặp các cháu thanh thiếu niên trong bản, kiên trì trao truyền từng làn điệu Phong slư, từ cách đọc lời, ngắt nhịp cho đến việc giải thích ý nghĩa của từng câu chữ. Với ông, dạy Phong slư không chỉ là dạy hát, mà là dạy cho lớp trẻ hiểu cách người Tày gửi gắm tình cảm, đạo lý và nhân sinh quan qua lời ca.
Nghệ nhân Nông Đình Long bền bỉ truyền dạy hát Phong slư
Việc truyền dạy không phải lúc nào cũng thuận lợi. Ông Long cho biết, có thời điểm rất ít người trẻ quan tâm, không ít em cho rằng Phong slư là chuyện của quá khứ. Nhưng ông không nản lòng. Bằng cách linh hoạt đưa Phong slư vào các buổi sinh hoạt cộng đồng, lễ hội truyền thống, ông từng bước khơi gợi sự tò mò, giúp các em nhận ra vẻ đẹp sâu lắng của loại hình văn hóa này. “Chỉ cần có vài người hiểu, vài người thích, rồi các em sẽ dần kéo nhau đến học”, ông Long nói.
Cũng giống nghệ nhân Nông Đình Long, nghệ nhân Bích Hồng chia sẻ, việc truyền dạy hát Then, đàn Tính là làm được một công việc quý giá, giống như khơi mạch ngầm con suối, hay trồng một rừng cây cho đàn chim về đậu. “Vì vậy, tôi càng nỗ lực hơn để các bạn trẻ biết đến giá trị của hát Then, đàn Tính trong văn hóa dân tộc. Từ đó, các bạn sẽ nối tiếp giữ gìn để giá trị văn hóa này được lưu giữ mãi”.
Khi người trẻ say mê giữ gìn giá trị truyền thống
Không chỉ dừng lại ở việc bảo tồn, văn hóa ở Võ Nhai đang dần bước vào một giai đoạn mới, giai đoạn được “đánh thức” trong đời sống hiện đại. Những năm gần đây, Cục Văn hóa các Dân tộc Việt Nam phối hợp với Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thái Nguyên cùng chính quyền địa phương đã tổ chức nhiều lớp tập huấn, hoạt động truyền dạy, tạo điều kiện để cộng đồng chủ động tham gia bảo tồn và phát huy giá trị di sản.
Theo ông Nguyễn Văn Ngọc, Phó Giám đốc Sở Văn hóa, Thể thao và Du lịch tỉnh Thái Nguyên, thời gian qua, tỉnh đã triển khai nhiều giải pháp như trùng tu di tích, phục dựng lễ hội, trang cấp trang phục, nhạc cụ cho nghệ nhân, mở lớp truyền dạy dân ca, dân vũ, thành lập hàng loạt câu lạc bộ văn hóa dân gian. Việc gắn bảo tồn với du lịch cộng đồng, giúp di sản không bị “đóng khung” mà trở thành nguồn lực phát triển, mang lại lợi ích kinh tế cho người dân.
Điều đáng mừng là bên cạnh lớp nghệ nhân cao tuổi, ngày càng có nhiều người trẻ chủ động tìm đến các giá trị truyền thống bằng sự tự nguyện, say mê. Mai Tiến Đạt – thành viên Câu lạc bộ hát Then, đàn tính tỉnh Thái Nguyên là một minh chứng tiêu biểu cho sự tiếp nối ấy. Lớn lên trong tiếng Then, lời ru của bà, của mẹ, anh sớm hình thành tình yêu với di sản đã được UNESCO ghi danh.
Không coi văn hóa truyền thống là điều xa xưa, anh Đạt chủ động tìm gặp các nghệ nhân, ghi chép, học hỏi từng làn điệu, từng tích truyện, rồi truyền đạt lại cho cộng đồng bằng cách gần gũi hơn với giới trẻ. Với anh, giữ gìn di sản không chỉ là học thuộc lời ca, mà còn là hiểu được tinh thần, thông điệp nhân văn phía sau từng câu hát.
Sự vào cuộc của lớp trẻ đã tạo nên hiệu ứng lan tỏa rõ nét. Các câu lạc bộ Then, đàn tính, Sli, Phong slư không chỉ là nơi học hát, học đàn, mà trở thành không gian sinh hoạt văn hóa cộng đồng, giúp thanh thiếu niên hiểu hơn về cội nguồn, từ đó hình thành niềm tự hào và ý thức gìn giữ bản sắc dân tộc.
Đặc biệt, khi văn hóa gắn với phát triển du lịch cộng đồng, sức sống của di sản càng được khẳng định. Người dân địa phương nhận ra rằng di sản không chỉ là ký ức, mà còn là nguồn lực phát triển. Văn hóa được “đưa ra khỏi không gian đóng kín”, bước vào đời sống kinh tế – xã hội một cách tự nhiên. Việc gắn văn hóa với du lịch cộng đồng không chỉ tạo thêm sinh kế, mà còn buộc di sản phải “sống” trong tương tác, trình diễn và thích ứng. Điều này giúp văn hóa tránh được nguy cơ bị bảo tồn hình thức, chỉ tồn tại trong các buổi lễ hay chương trình phong trào.
Mai Tiến Đạt - chàng trai trẻ nặng lòng với văn hóa truyền thống của quê hương
Đáng chú ý hơn, nhiều loại hình văn hóa truyền thống cũng đang được “trẻ hóa” và sáng tạo phù hợp với đời sống đương đại. Các làn điệu Then, Sli, đàn tính hôm nay không chỉ kể chuyện xưa, mà còn phản ánh những vấn đề của cuộc sống mới: xây dựng nông thôn mới, bảo vệ môi trường, giữ gìn bản sắc trong hội nhập. Chính sự thích ứng ấy giúp di sản không bị đóng khung, mà tiếp tục chảy cùng nhịp sống thời đại.
Ở Võ Nhai, “giữ lửa” không phải là khẩu hiệu. Đó là hành trình bền bỉ của những nghệ nhân nặng lòng với di sản, và cũng là tín hiệu đáng mừng khi lớp trẻ đã bắt đầu tiếp nhận ngọn lửa ấy bằng niềm tự hào và trách nhiệm. Khi những giá trị văn hoá phi vật thể được hồi sinh mạnh mẽ, có đời sống riêng, chúng không chỉ được bảo tồn, mà còn tiếp tục sống, tiếp tục lan tỏa giữa cộng đồng.
