Cải lương và những ‘chặp’ nối dài hơi thở di sản

Cải lương đang tìm cách thích nghi với thời đại bằng những hình thức biểu diễn mới. Trong đó, chặp cải lương với các trích đoạn ngắn, tinh gọn, trở thành cầu nối giúp nghệ thuật này đến gần hơn với khán giả trẻ, giữ cho mạch sống di sản tiếp tục chảy trong đời sống hiện đại.

Khó khăn hơn bao giờ hết

Cải lương là một loại hình nghệ thuật truyền thống của Nam Bộ, hiện đang gặp nhiều khó khăn khi cố gắng tồn tại và phát triển trong cuộc sống hiện đại. Giữa muôn vàn lựa chọn giải trí mới mẻ, cải lương dường như ngày càng ít được quan tâm, đặc biệt là với người trẻ. Trong bối cảnh công nghệ phát triển nhanh, thị hiếu thay đổi liên tục, cải lương với đặc trưng cần thời gian cảm nhận và hiểu sâu không còn dễ dàng thu hút khán giả như trước.

Thạc sĩ, diễn giả văn hóa Hồ Nhựt Quang, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Nghiên cứu và Vinh danh Văn hóa Nam Bộ, cho rằng người trẻ ngày nay đang bị bao vây bởi một "ma trận lựa chọn" của các loại hình giải trí mới.

Thạc sĩ, diễn giả văn hóa Hồ Nhựt Quang, Chủ nhiệm Câu lạc bộ Nghiên cứu và Vinh danh Văn hóa Nam Bộ, cho rằng người trẻ ngày nay đang bị bao vây bởi một "ma trận lựa chọn" của các loại hình giải trí mới. Sự bùng nổ của các nền tảng số với nội dung nhanh, gọn, dễ tiêu hóa khiến việc tiếp cận các loại hình nghệ thuật mang tính chiều sâu như cải lương trở nên khó khăn hơn bao giờ hết.

Cùng với đó, thiếu sân chơi nghệ thuật chuyên nghiệp, hạn chế trong công tác đào tạo và hỗ trợ nghệ sĩ, cộng thêm sự thiếu hụt trong truyền thông văn hóa… đã khiến cải lương ngày càng lùi sâu trong tâm thức cộng đồng.

Tuy nhiên, trong bức tranh nhiều thách thức ấy, vẫn có những gam màu sáng. Một trong số đó là nỗ lực kiên trì suốt hơn một thập kỷ của Thạc sĩ Hồ Nhựt Quang, người đã tạo ra hình thức biểu diễn mới mang tên “chặp cải lương” như một lời hồi đáp trước thực trạng mai một của nghệ thuật truyền thống.

Khác với “trích đoạn” vốn là phần được cắt từ một vở diễn lớn, “chặp cải lương” là một đơn vị độc lập, thường chỉ dài từ 5 đến 15 phút...

Xuất phát từ thực tế công chúng hiện đại, đặc biệt là giới trẻ, khó lòng dành nhiều giờ để theo dõi một vở cải lương dài, Thầy Quang đã chủ động rút gọn nội dung, tinh giản dàn diễn, nhưng vẫn giữ nguyên tinh thần và giá trị cốt lõi. Khác với “trích đoạn” vốn là phần được cắt từ một vở diễn lớn, “chặp cải lương” là một đơn vị độc lập, thường chỉ dài từ 5 đến 15 phút, có mở đầu, cao trào và kết thúc rõ ràng, đủ để truyền tải thông điệp nghệ thuật.

“Chúng tôi sẽ làm sao mà gói gọn cái cảnh này trong vòng chừng năm phút thôi”, thầy chia sẻ. Một “chặp cải lương” thường chỉ có 3 đến 4 diễn viên, dàn nhạc giản lược còn 3 nhạc cụ cơ bản như đàn tranh, đàn kìm, đàn guitar, có thể thêm sáo hoặc đàn bầu tùy nội dung. Các bài bản được chọn lọc kỹ lưỡng, ưu tiên những câu vọng cổ đắt giá để khắc họa tâm trạng và chiều sâu nội tâm nhân vật. Nội dung thường xoay quanh các giá trị lịch sử, lòng yêu nước, tình nghĩa gia đình, những điều dễ chạm đến trái tim người xem.

Một ưu điểm nổi bật khác của “chặp cải lương” là tính linh hoạt trong không gian biểu diễn. Không cần sân khấu hoành tráng hay hậu đài cầu kỳ, hình thức này có thể diễn ở bất kỳ đâu, từ lớp học, sân trường, công viên cho đến các khu du lịch.

Trong suốt hơn 10 năm qua, Thầy Quang đã đưa “chặp cải lương” đến với hàng chục ngôi trường, giúp gieo mầm tình yêu cải lương nơi học sinh, sinh viên. Với khách du lịch, những “chặp” thường được điều chỉnh cho nhẹ nhàng, vui tươi, tránh bi kịch nặng nề, nhằm giúp du khách dễ tiếp nhận và hào hứng.

Bảo tồn và phát triển cải lương một cách bền vững

Không dừng lại ở việc sáng tạo hình thức biểu diễn mới, Thạc sĩ Hồ Nhựt Quang còn trăn trở về những giải pháp lâu dài nhằm bảo tồn và phát triển cải lương một cách bền vững. Theo anh, cải lương không đơn thuần là một loại hình biểu diễn, mà còn là một phần hồn cốt văn hóa dân tộc, cần được gìn giữ và tiếp nối như một nghĩa vụ văn hóa của toàn xã hội.

Việc đưa cải lương trở lại học đường, tăng cường giáo dục nghệ thuật truyền thống từ bậc phổ thông đến đại học là một trong những bước đi cần thiết.

Song song đó, cải lương cần được “làm mới” cả về nội dung lẫn hình thức để tiếp cận thị hiếu hiện đại mà không đánh mất bản sắc. Các phương tiện kỹ thuật số như mạng xã hội, video ngắn, phụ đề điện tử, thậm chí ứng dụng công nghệ thực tế ảo cũng có thể là những công cụ hỗ trợ hữu hiệu trong công cuộc lan tỏa cải lương đến cộng đồng.

Tuy nhiên, để cải lương “sống được” trong lòng công chúng, theo Thầy Quang, cần ba yếu tố nền tảng: tài chính, hệ thống và pháp lý. Trước hết là tạo ra nguồn thu nhập ổn định cho nghệ sĩ và các cơ sở đào tạo, từ đó giúp nghệ thuật trở thành một nghề có thể đảm bảo cuộc sống. Tiếp theo là xây dựng mạng lưới kết nối giữa các đơn vị liên quan như trường đào tạo, nhà hát, nghệ sĩ, ban nhạc, ngành du lịch… để cùng tạo nên sức mạnh tổng hợp. Cuối cùng, là đảm bảo các hoạt động nghệ thuật diễn ra trong khuôn khổ pháp luật, giữ gìn đạo đức nghề nghiệp và chuẩn mực văn hóa.

Thầy Quang cũng đưa ra một ý tưởng táo bạo: gộp các dòng nghệ thuật truyền thống, từ chèo, tuồng, ca trù đến cải lương, thành một “con thuyền lớn” của di sản văn hóa Việt. Bằng cách đó, không chỉ cải lương mà cả hệ sinh thái văn hóa truyền thống sẽ có cơ hội cùng vươn ra biển lớn, vừa phát huy riêng biệt, vừa cộng hưởng phát triển.

Cải lương hôm nay có thể không còn vang rền như thời hoàng kim, nhưng vẫn có thể là tiếng vọng sâu lắng của văn hóa Việt nếu được bảo tồn bằng tình yêu, sự thấu hiểu và trách nhiệm.

Cải Lương: Di sản văn hóa và con đường tiếp nối

Hơn một thế kỷ tồn tại, cải lương đã trở thành một phần không thể thiếu của ký ức văn hóa Việt Nam, đặc biệt...