Đặc khu Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi không chỉ nổi tiếng là đảo tiền tiêu của Tổ quốc mà còn là “Vương quốc tỏi” giữa trùng khơi, nơi kết tinh của nền văn hóa lâu đời, địa chất núi lửa độc đáo và sức sống mãnh liệt của người dân xứ đảo.
|
Lý Sơn nằm phía Đông Bắc tỉnh Quảng Ngãi, cách đất liền khoảng 15 hải lý Diện tích: hơn 10 km2 Dân số: hơn 22.000 người. Là huyện đảo tiền tiêu của đất nước, Lý Sơn có vai trò quan trọng trong bảo đảm an ninh chủ quyền quốc gia trên biển, đồng thời có nhiều tiềm năng, lợi thế về tài nguyên du lịch tự nhiên, lịch sử văn hóa. |
Theo các nhà nghiên cứu, đảo Lý Sơn mang trong mình lớp trầm tích văn hóa - địa chất đồ sộ và quý hiếm bậc nhất miền Trung. Trải qua 25 - 30 triệu năm kiến tạo từ các đợt phun trào núi lửa cổ, Lý Sơn hình thành nên hệ tầng nham thạch nhiều lớp với những miệng núi lửa lộ thiên, các vách đá dựng đứng, hang động tự nhiên và cổng đá kỳ vĩ như cổng Tò Vò, hang Cau, chùa Hang… Mỗi đường vân đá là một trang sử địa chất được núi lửa biển khắc họa qua hàng chục triệu năm.
Không chỉ vậy, Lý Sơn còn là một “bảo tàng văn hóa sống”, nơi giao thoa của ba nền văn hóa lớn: Sa Huỳnh, Chăm-pa và Đại Việt. Trên diện tích nhỏ bé ấy hiện diện 6 di tích cấp quốc gia, hai di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, 19 di tích cấp tỉnh, cùng hàng loạt di chỉ khảo cổ học và kiến trúc tín ngưỡng đặc sắc.
Toàn cảnh “Vương quốc tỏi” ở Đặc khu Lý Sơn. Ảnh: Minh Thu
Lý Sơn còn là một bảo tàng sống động về văn hóa - lịch sử Việt Nam. Trong số các lễ hội truyền thống, Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa - Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia - mang tính độc bản của đất đảo. Đây là nghi lễ duy nhất trên cả nước gắn liền với Đội Hoàng Sa năm xưa, những người đã vượt trùng khơi khai phá, dựng bia khẳng định chủ quyền quốc gia..
“Vàng trắng” lên ngôi
Đảo Lý Sơn được hình thành do sự kiến tạo địa chấn với sự phun trào nham thạch của núi lửa. Chính nhờ lớp đất núi lửa giàu khoáng chất, kết hợp với cát san hô từ biển, cây tỏi trên đảo Lý Sơn phát triển với hương vị cay nồng, hậu vị ngọt và thơm lâu đặc trưng mà không nơi nào có được. Tỏi Lý Sơn không chỉ là một nông sản mà còn là biểu tượng văn hóa của huyện đảo, gắn bó sâu sắc với cuộc sống của người dân nơi đây.
Cánh đồng tỏi xanh mướt. Ảnh: Minh Thu
Ông Trần Thành ở thôn Đông An Hải, Đặc khu Lý Sơn, nhớ như in những năm 1960, cây tỏi có thời kỳ “hoàng kim” vang danh cả nước. Chỉ vài tạ tỏi khô mang vào đất liền bán, người dân đã có thể đổi lấy cả lượng vàng - một sự sung túc mà ít vùng nông nghiệp nào đạt được. Cũng từ đó, đảo được gọi bằng cái tên “Vương quốc tỏi”.
Cánh đồng tỏi bên các khu dân cư thôn Tây An Vĩnh, Đặc khu Lý Sơn. Ảnh: Minh Thu
Khác với nhiều địa phương trong cả nước, tỏi Lý Sơn được trồng trên lớp giá thể độc đáo: cát biển giàu vôi trộn với lớp đất bazan núi lửa phong hóa, thay mới mỗi vụ để giữ độ tơi xốp và độ ẩm thích hợp cho rễ bám. Người dân hòa nước biển với phân hữu cơ để tưới, giúp củ tỏi dậy mùi thơm dịu mà cay nồng rất riêng.
Tháng 8/2020, Cục Sở hữu trí tuệ Việt Nam đã cấp Chỉ dẫn địa lý “Tỏi Lý Sơn” ghi nhận đặc tính độc đáo vốn chỉ có ở vùng đất núi lửa này.
Thu hoạch tỏi. Ảnh: Minh Thu
Tỏi Lý Sơn có vỏ trắng, tép nhỏ, chắc và giàu tinh dầu. Đặc biệt, tỏi cô đơn - loại chỉ có một tép duy nhất - được coi là báu vật. Hiếm có, chất lượng vượt trội, giá trị của nó cao gấp nhiều lần tỏi thường. Tỏi cô đơn hoàn toàn không thể tác động để tạo ra, nó là “đặc ân” của tự nhiên dành cho đất đảo.
Giữ gìn tỏi là bảo tồn văn hóa bản địa
Lý Sơn có hơn 300 hecta đất canh tác, mỗi năm cung ứng trên 3.000 tấn tỏi khô, là nguồn sống của hàng nghìn hộ dân. Đi dọc đảo, từ cánh đồng bằng phẳng đến sườn núi dốc đứng, những ruộng tỏi nối nhau như những "bậc thang khổng lồ" ôm lấy triền núi - hình ảnh ấy chỉ có thể tìm thấy ở “Vương quốc tỏi”.
Phơi tỏi sau khi thu hoạch. Ảnh: Minh Thu
Ông Bùi Văn Tín, ở thôn Tây An Vĩnh, Đặc khu Lý Sơn, cho hay hàng ngày trong bữa ăn, người dân địa phương ăn tỏi tươi như ăn rau. Tỏi ngâm rượu, tỏi đen, tỏi cô đơn… đều trở thành sản phẩm gắn liền với đời sống và văn hóa, là niềm tự hào của người dân nơi đây.
Tiến sĩ Nguyễn Đăng Vũ, nhà nghiên cứu văn hóa Quảng Ngãi, nhận định tỏi Lý Sơn không chỉ là sản vật. Đó là biểu tượng văn hóa, là tinh thần của người dân đảo. Giữ gìn tỏi là bảo tồn văn hóa bản địa.
Trong bối cảnh hội nhập, Lý Sơn đang định hướng phát triển tỏi theo hướng nâng tầm thương hiệu, gắn với trải nghiệm du lịch và nông nghiệp bền vững. Các chuyên gia cho rằng tỏi Lý Sơn hoàn toàn có thể trở thành thương hiệu nông sản quốc gia, tương tự như các sản phẩm nổi tiếng ở Nhật Bản hay Hàn Quốc.
Tưới nước trên cánh đồng tỏi Đặc khu ở Lý Sơn. Ảnh: Minh Thu
Thách thức còn nhiều trước biến đổi khí hậu, xâm thực biển đến việc bảo tồn di sản. Nhưng với vùng đất mạnh mẽ như Lý Sơn, con người kiên cường bền bỉ lao động thành thương hiệu, tương lai ấy hoàn toàn có thể chạm tới.
Giữa biển trời mênh mông, Lý Sơn tỏa sáng như một viên ngọc xanh mang trong mình câu chuyện dài của đất, của lửa, của biển. Tỏi trắng bạt ngàn, vách đá nham thạch trầm mặc, lễ hội Hoàng Sa linh thiêng - tất cả hòa quyện tạo nên bản sắc độc nhất của đảo.
Thu hoạch tỏi trên đồng. Ảnh: Minh Thu
Năm 2017, tỏi Lý Sơn được vinh danh trong Top 10 đặc sản quà tặng nổi tiếng Việt Nam, góp phần đưa Lý Sơn trở thành điểm đến được ưa thích của du khách trong và ngoài nước. Buổi sớm trên ruộng tỏi, sương đọng trên lá xanh như giọt ngọc. Dưới nắng vàng, bóng những người nông dân miệt mài vun gốc, tưới nước, trộn đất - tất cả làm nên một bức tranh lao động bình dị mà đẹp đến nao lòng.
Du khách nào đã từng đặt chân đến hòn đảo này có lẽ điều để lại ấn tượng đặc biệt hơn cả là tình người mộc mạc, thưởng thức những loài thủy sản tươi ngon, mặn mòi, đặc sản tỏi thơm cay mang lại hương vị rất riêng của miền đất biển đảo giữa trùng khơi mà thiên nhiên và con người cùng nhau tạo nên kỳ tích.
