Từ tháng 9 đến tháng 10 âm lịch, khi gió đông đầu mùa se lạnh chạm mặt đất bazan giàu khoáng chất ở Đặc khu Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi, người dân trên quê hương Hải đội Hoàng Sa lại bước vào vụ mùa tỏi duy nhất trong năm.
Niềm tự hào của miền núi lửa triệu năm
Mùa vụ trồng tỏi ở huyện đảo Lý Sơn (Quảng Ngãi) luôn là khoảnh khắc thiêng liêng - như lời hẹn hò giữa đất trời và con người giữa trùng khơi. Người dân Lý Sơn coi công việc trồng hành, trồng tỏi không chỉ là nghề mùa vụ mà còn là cách giữ gìn, phát triển vùng đất thiêng của tổ tiên. Họ gieo vào từng luống đất cả niềm tin, lòng tự hào danh tiếng của nông sản Lý Sơn.
Bà Nguyễn Thị Anh ở đảo Lớn cùng nhiều thành viên trong gia đình gắn bó hơn 20 năm với nghề trồng hành, tỏi. Với bà Anh, tỏi không chỉ là nông sản - đó là nguồn sống, là tự hào, là ước vọng của cả gia đình.
Tiết trời đầu đông, khi gió biển thổi rì rào từng cơn qua triền núi, bà Anh bắt đầu làm đất. Lớp đất đỏ bazan từ những đợt phun trào cách đây hàng triệu năm lại “thức giấc”. “Mỗi lần xuống đồng là một niềm hạnh phúc,” bà cười rạng rỡ niềm tin.
Vào mùa xuống giống, gia đình bà Anh mang nông cụ ra đồng xới đất, đặt giống, nhổ cỏ, tưới nước… Với họ, mỗi tép tỏi là một mầm sống được nâng niu, là “của để dành” giúp gia đình có cuộc sống bình yên, vượt qua những tháng ngày biển động bấp bênh mưa gió.
Trong khi đó, ở thôn An Bình (đảo Bé), ông Đặng Xuân Cần, một nông dân kỳ cựu, lý giải điều làm nên hương vị đặc trưng của tỏi Lý Sơn không chỉ kỹ thuật trồng, mà chính là gió biển, khoáng chất đất bazan nơi xứ đảo.
Gió mang theo vị mặn và khoáng chất từ đại dương, thổi qua cánh đồng tỏi ngày này qua tháng khác, thấm dần vào đất, vào từng tép tỏi. Nhờ đó, tỏi Lý Sơn có mùi thơm, vị cay dịu và độ chắc đặc biệt - hương vị mà những ai từng nếm qua khó thể nào quên được.
Ông Cần kể, thuở xưa, khi các bậc tiền hiền ra đảo khai khẩn, vùng đất này hoang vu nắng rát. Không bỏ cuộc, người Lý Sơn đã nối tiếp nhau kiên trì nhặt từng viên đá, gùi từng sọt đất để dựng nên những bờ đá trầm tích xếp hình zích zắc, tạo thành ruộng bậc thang men theo triền núi trồng hành, tỏi và cây hoa màu khác.
Trên triền đồi nhấp nhô, những bờ đá cao hơn 1,5m, có đoạn kéo dài hơn 500m tạo thành những “tường thành” vững chãi giữa biển trời. Theo ông Cần, những bờ đá ấy vừa giữ đất, chắn gió, vừa là minh chứng cho ý chí bền bỉ của người đảo qua nhiều thế hệ. Trải hàng chục năm, người dân vẫn liên tục bồi đắp, giữ gìn như gìn giữ di tích của tổ tiên. Đến nay, cánh đồng bậc thang tạo dựng từ trầm tích núi lửa ấy trở thành di sản địa chất độc đáo, trường tồn ôm lấy những ruộng tỏi, hoa màu, bắp và đậu xanh của Lý Sơn.
Quy trình “đãi cát tìm vàng trắng”
Để có những củ tỏi đạt chuẩn thương hiệu quốc gia, người nông dân phải tuân thủ một quy trình tỉ mỉ: Trước tiên là cào lớp cát trắng biển sang bên để chuẩn bị làm lớp phủ cuối - bí quyết giữ ẩm và hạn chế sâu bệnh; phơi đất 10 - 15 ngày để diệt mầm bệnh, kích hoạt vi sinh có lợi; trộn phân hữu cơ hoai mục, lá hành - lá tỏi phân hủy, chế phẩm vi sinh, tuyệt đối không dùng phân tươi; chạy rãnh - đặt tép - tưới ẩm theo đúng khoảng cách 20 - 25 cm. Tép tỏi phải được đặt đứng, mầm hướng lên, phủ một lớp cát mỏng.
Lão nông Trần Thành ở thôn Đông An Hải, Đặc khu Lý Sơn chia sẻ, sau 5 - 7 ngày, nông dân dặm lại cây, nhổ bớt chỗ quá dày. Suốt mùa vụ, họ chăm cỏ, tưới nước, điều chỉnh phân bón dựa vào màu lá. Chỉ cần sai một bước, cả vụ mùa có thể mất trắng. Làm tỏi ở Lý Sơn là hành trình “đãi cát tìm vàng trắng” đúng nghĩa.
Sau hơn bốn tháng sau gieo trồng, những luống tỏi xanh chuyển sang màu trắng ngà. Đảo bước vào mùa thu hoạch - mùa đẹp nhất trong năm. Tỏi được phơi khắp nơi: sân nhà, lối đi, bờ kè, thậm chí trên cả mái nhà. Những bức tường trắng, sân trắng, mái trắng tạo nên khung cảnh độc đáo trong mùa thu hoạch của “Vương quốc tỏi” Lý Sơn.
Hướng đi bền vững cho tỏi Lý Sơn
Hiện trên thị trường, tỏi tươi có giá dao động từ 35.000 - 40.000 đồng/kg và tỏi khô từ 70.000 - 80.000 đồng/kg, trong khi tỏi “cô đơn” cao gấp hàng chục lần. Tỏi “cô đơn” tươi có giá 450.000 - 500.000 đồng/kg và khô có giá từ 900.000 đồng đến một triệu đồng/kg.
Mỗi mùa tỏi là một lần người Lý Sơn gửi gắm vào đất trời niềm tin, hy vọng, cùng khát vọng vươn lên từ mảnh đất thiêng liêng giữa trùng khơi.
Theo người dân địa phương, tỏi “cô đơn” không có giống riêng biệt mà tự nhiên hình thành trong quá trình sinh trưởng của những cây tỏi thông thường. Thay vì có rất nhiều tép thì mỗi củ chỉ có duy nhất một tép. Đất càng cằn cỗi, mất mùa, thì loại tỏi đặc biệt này lại càng có nhiều và ngược lại. Thuở khai khẩn, lập nghiệp trên đảo, người dân nơi đây ví tỏi “cô đơn” như dược liệu quý bảo vệ sức khỏe. Ngoài hương vị thơm ngon đặc trưng, tỏi “cô đơn” còn được ngâm rượu để chữa bệnh về tiêu hóa, cảm cúm. Theo nhiều nghiên cứu đã được công bố, tỏi “cô đơn” Lý Sơn chứa 0,1-0,36% tinh dầu, nhiều vitamin và khoáng chất, do đó tỏi “cô đơn” có giá rất cao.
Những năm gần đây, các nhà khoa học, địa phương và doanh nghiệp đã phối hợp triển khai các giải pháp công nghệ tiên tiến, từ cải tạo đất, chọn giống, canh tác, đến chế biến sâu và xây dựng thương hiệu. Thay vì bán tỏi tươi theo mùa, giờ đây tỏi Lý Sơn được chế biến thành nhiều sản phẩm giá trị cao, như tỏi đen, bột tỏi, chiết xuất tỏi, tỏi ngâm mật ong…
Quy trình chế biến hiện đại giúp bảo toàn tinh dầu, hương vị, giá trị dinh dưỡng và các hợp chất có lợi cho sức khỏe. Trong đó, tỏi đen lên men được kiểm soát nhiệt độ và độ ẩm nghiêm ngặt trong vòng 30 ngày, tạo ra sản phẩm dẻo, thơm, giàu hoạt chất, dễ sử dụng và dễ bảo quản. Bột tỏi được sấy lạnh và nghiền mịn, giữ màu tự nhiên, hương thơm đặc trưng và các thành phần dinh dưỡng quý giá, phù hợp chế biến thực phẩm, dược phẩm và xuất khẩu.
Các sản phẩm này giữ nguyên hương vị đặc trưng, tăng khả năng bảo quản, mở rộng thị trường trong nước và hướng tới xuất khẩu. Nhờ vậy, người trồng không còn bị ràng buộc bởi thương lái, giá cả thất thường, mà có thể chủ động trong sản xuất, thu hoạch và tiêu thụ.
Bên cạnh đó, việc canh tác hướng đến các tiêu chuẩn hữu cơ hay VietGap, kết hợp với kỹ thuật bón phân hợp lý, kiểm soát sâu bệnh và tưới tiêu thông minh, giúp cây thích ứng tốt với điều kiện khắc nghiệt của đảo, tăng khả năng sinh trưởng và nâng cao chất lượng củ. Điều này vừa nâng cao giá trị kinh tế, vừa góp phần duy trì nông nghiệp xanh, sạch và bền vững cho đảo Lý Sơn.
Từ một loại nông sản truyền thống, giờ đây tỏi Lý Sơn đang tiến tới trở thành sản phẩm công nghệ cao, có giá trị kinh tế lớn, ổn định và hướng tới thị trường quốc tế.
