Về với TP.HCM, hồn gốm Bình xưa đang đứng trước nhiều thử thách. Làm sao để di sản không mai một, mà tìm thấy sức sống mới từ chính sách và những sáng tạo hôm nay?
Di sản gốm Bình Dương: Thực trạng trong bối cảnh đô thị hóa
Các làng nghề gốm sứ tại khu vực Lái Thiêu, Tân Phước Khánh và Chánh Nghĩa (nay thuộc TP.HCM) hình thành từ cuối thế kỷ 19, đầu thế kỷ 20, chủ yếu do các di dân gốc Hoa sáng lập. Với giá trị lịch sử và kỹ thuật đặc trưng, nghề Gốm tại đây đã được công nhận là Di sản Văn hóa Phi vật thể Quốc gia.
Trong lịch sử, đây là một ngành kinh tế quy mô. Theo thống kê, khu vực này từng có hơn 200 doanh nghiệp và cơ sở sản xuất, cung cấp hàng trăm triệu sản phẩm mỗi năm và tạo ra nhiều việc làm cho lao động địa phương.
Tuy nhiên, quá trình đô thị hóa và công nghiệp hóa mạnh mẽ đang đặt ra thách thức lớn. Hiện nay, việc tìm kiếm các lò gốm thủ công, đặc biệt là các lò còn sử dụng kỹ thuật nung củi truyền thống tại Lái Thiêu hay Tân Phước Khánh, ngày càng khó khăn. Nhiều cơ sở đã chuyển hoàn toàn sang sản xuất công nghiệp, sử dụng lò gas, hoặc ngưng hoạt động.
Quy trình sản xuất gốm thủ công đòi hỏi nhiều công đoạn phức tạp, từ tạo hình trên bàn xoay, tỉa đất, xối men, đến đưa vào lò nung ở nhiệt độ cao (từ 800 đến 1200 độ C) trong nhiều giờ.
Sự vất vả của lao động thủ công khó cạnh tranh được với dây chuyền máy móc hiện đại, vốn là phương thức bắt buộc để đáp ứng nhu cầu thị trường về số lượng lớn cho các sản phẩm phổ thông như chén, dĩa.
Bài toán “heo đất”: Khi thị trường và chính sách chưa gặp nhau
Một ví dụ điển hình cho sự mai một là nghề làm heo đất tại Lái Thiêu (thuộc TP. Thuận An cũ). Hơn nửa thế kỷ trước, khu vực này có trên 300 hộ làm nghề, nhưng đến nay chỉ còn chưa tới 20 hộ gắn bó.
Heo đất. Ảnh Vườn nhà Gốm
Làng nghề hiện bị đứt gãy, phân mảnh. "Những nhà còn giữ lò nung, còn đổ khuôn, làm ra con heo 'mộc' (sản phẩm thô) như gia đình tôi giờ chỉ đếm trên đầu ngón tay", ông Lê Văn Năm, một nghệ nhân có 40 năm kinh nghiệm ở Lái Thiêu, chia sẻ.
Theo ông Năm, hầu hết các hộ khác đã chuyển sang công đoạn cuối: mua phôi heo mộc về sơn vẽ, trang trí. Cơ sở của ông nay sản xuất cầm chừng, chủ yếu bỏ mối phôi thô cho vài hộ vẽ trong xóm.
"Chi phí gas nung, chi phí đất sét đều tăng, nhưng giá bán con heo mộc không thể tăng. Chúng tôi bị cạnh tranh khốc liệt bởi heo nhựa công nghiệp giá rẻ. Giới trẻ giờ họ đâu còn chuộng heo đất", ông Năm nói.
Bài toán chi phí và thị trường cũng là gánh nặng của những hộ làm công đoạn trang trí. Chị Nguyễn Thị Lan, chủ một cơ sở chuyên vẽ heo đất, cho biết đơn hàng ngày càng thất thường.
Chị trải lòng: "Tụi chị cũng nghe nói có nhiều chính sách hỗ trợ làng nghề, hỗ trợ vốn, nhưng thú thật là bà con ở đây còn lúng túng, không biết làm sao để tiếp cận. Mà cái lo lớn nhất vẫn là đầu ra. Giờ nếu có thêm vốn mà hàng làm ra vẫn nằm kho, thì còn khó khăn hơn nữa".
Trước khi sáp nhập, chính quyền địa phương đã có nỗ lực làm cầu nối, mở rộng thị trường, đưa sản phẩm tiêu thụ trong nước và xuất khẩu sang Lào, Campuchia, Thái Lan. Tuy nhiên, thực trạng hiện tại cho thấy các giải pháp này còn nhỏ lẻ, chưa đủ sức vực dậy một làng nghề đang co hẹp dần quy mô vì áp lực thị trường.
Thực tế này đặt ra một bài toán cấp thiết cho TP.HCM: Làm thế nào để các chủ trương, chính sách lớn (như Quyết định 1784, Nghị quyết 09) có thể thực sự "chạm" tới và giải quyết các điểm nghẽn cốt lõi về thị trường và chuỗi giá trị cho những làng nghề mang tính biểu tượng như thế này.
Chủ trương của TP.HCM: Nền tảng chính sách cho bối cảnh mới
Việc phát triển làng nghề tại TP.HCM nằm trong một chiến lược tổng thể cấp quốc gia, cụ thể là "Chương trình bảo tồn và phát triển làng nghề Việt Nam giai đoạn 2021 – 2030" (theo Quyết định số 801/QĐ-TTg của Thủ tướng).
Để triển khai chương trình này, UBND TP.HCM đã ban hành Công văn số 3939/UBND-KT, chỉ đạo các sở, ngành liên quan chủ động thực hiện.
Mục tiêu chung của chiến lược này là vừa bảo tồn, phát huy các giá trị, bản sắc văn hóa truyền thống của làng nghề, vừa thúc đẩy sản xuất, nâng cao năng lực cạnh tranh và giá trị gia tăng cho sản phẩm. Song song đó là các mục tiêu về kinh tế - xã hội như tạo việc làm, tăng thu nhập cho người dân, bảo vệ cảnh quan môi trường và xây dựng nông thôn mới bền vững.
Việc sáp nhập các địa phương có làng nghề truyền thống vào tháng 7/2025 càng đặt ra yêu cầu cấp thiết về việc triển khai đồng bộ các chính sách này.
Cụ thể hóa chủ trương trên, Thành phố đã có sẵn một khung pháp lý quan trọng ban hành từ trước giai đoạn mở rộng địa giới. Điển hình là Quyết định 1784 (ban hành tháng 6/2022) về bảo tồn và phát triển làng nghề. Theo bà Hoàng Thị Mai, Chi cục phó Chi Cục Phát triển Nông thôn TP.HCM, mục tiêu của quyết định không chỉ là giữ gìn giá trị văn hóa mà còn nâng cao năng lực sản xuất, tiêu thụ, đặc biệt là các sản phẩm thân thiện môi trường.
Bên cạnh đó, Nghị quyết 09 (tháng 9/2023) về hỗ trợ kinh tế tập thể, và các chính sách khác như chính sách khuyến công (Quyết định 17), khuyến nông (Nghị quyết 19) đều cung cấp các cơ hội vay vốn ưu đãi và hỗ trợ kỹ thuật.
Trong bối cảnh mới, toàn bộ khung chính sách này (từ QĐ 801, CV 3939 đến QĐ 1784 và NQ 09) được kỳ vọng sẽ là đòn bẩy cho các làng nghề vừa sáp nhập, giúp họ tiếp cận vốn, liên kết chuỗi giá trị, và gắn kết sản xuất thủ công với phát triển du lịch, đặc biệt là trong chương trình OCOP.
Hai mô hình phát triển: Công nghiệp hóa và bảo tồn sáng tạo
Thực tế tại các làng gốm đang song song tồn tại hai hướng đi, minh họa cho những lựa chọn phát triển mà chính sách của TP.HCM cần hỗ trợ:
Câu chuyện của Gốm sứ Minh Long là một hành trình đi khác với số đông. Khởi đầu chỉ là một xưởng gốm nhỏ vào năm 1970, thay vì chỉ trông chờ vào việc bảo tồn, Minh Long đã chọn con đường chủ động đổi mới.
Gốm sứ Minh Long
Họ mạnh dạn đầu tư vào công nghệ hiện đại từ Đức, Nhật Bản, áp dụng các tiêu chuẩn quản lý chất lượng quốc tế nghiêm ngặt. Nhưng điều đáng nói là họ không từ bỏ truyền thống. Thay vào đó, Minh Long dùng chính di sản và kỹ năng thủ công làm nền tảng, thổi "hồn Việt" vào những sản phẩm sứ cao cấp, chinh phục thị trường trong nước và toàn cầu.
Họ đã thành công trong việc chuyển mình từ một "công ty của nghệ nhân" sang một doanh nghiệp hiện đại. Con đường này là một gợi ý quan trọng cho những làng nghề có tiềm năng sản xuất hàng hóa quy mô lớn và hướng đến xuất khẩu.
Nhưng cũng tại Lái Thiêu, một con đường khác đang được những người trẻ viết tiếp, một con đường không chọn quy mô công nghiệp. Đó là câu chuyện của anh Huỳnh Xuân Huỳnh và xưởng gốm nhỏ "Nắng Ceramics".
Từng xa lạ với gốm Việt, anh Huỳnh dần nảy sinh tình yêu với di sản quê hương và quyết định rẽ sang con đường ít người đi: dựng lại lò gốm, hồi sinh những dòng men tưởng chừng đã ngủ yên. "Tôi không làm gốm vì nó dễ mà vì ngày nay ít người chịu làm. Càng ít người giữ, mình càng không thể bỏ", anh Huỳnh chia sẻ.
Tại "Nắng", anh Huỳnh không chỉ phục hồi kỹ thuật cũ mà còn mạnh dạn thử nghiệm các phối men mới, thiết kế mẫu mã hiện đại. Quan trọng hơn, anh mở các lớp trải nghiệm làm gốm, tổ chức tham quan lò và chia sẻ kiến thức về nghề cho cộng đồng.
Với anh, tương lai của gốm không phải là quay lại thời vàng son xưa, mà là tạo ra một "cuộc sống mới" cho gốm, nơi người trẻ có thể "chạm vào một phần ký ức" qua những sản phẩm hữu dụng hàng ngày. Mô hình của "Nắng" đang thu hút nhiều bạn trẻ đến trải nghiệm. Bằng cách biến di sản thành một phần của đời sống đương đại, họ đang cùng nhau viết tiếp câu chuyện cho gốm Lái Thiêu bằng chính nhịp sống của thế hệ mình.
Cũng theo hướng đi này, "Vườn Của Gốm" tại Lái Thiêu đang phát triển thành công mô hình không gian văn hóa gốm, gắn liền với du lịch trải nghiệm. Nơi đây tổ chức các lớp học, cho phép du khách (bao gồm thanh thiếu niên và các gia đình) trực tiếp tham gia vào các công đoạn như nặn đất, sử dụng bàn xoay và vẽ trang trí.
Khu trải nghiệm tại Vườn Của Gốm
Mô hình này không chỉ dừng ở việc thực hành. Khách tham quan còn được giới thiệu về lịch sử, quy trình sản xuất và quan sát các nghệ nhân trình diễn kỹ thuật. Kết hợp xưởng thực hành với không gian trưng bày, bán lẻ, và lợi thế về cảnh quan yên tĩnh (cây xanh, sông nước), "Vườn Của Gốm" đã trở thành một điểm đến du lịch cuối tuần quen thuộc, kết nối di sản gốm với nhu cầu thư giãn của đô thị.
Phát triển làng nghề: Không chỉ bảo tồn, mà là tiếp nối
Việc TP.HCM tiếp nhận các làng nghề gốm truyền thống là một cơ hội lớn để làm phong phú thêm sản phẩm du lịch văn hóa. Tuy nhiên, thực trạng mai một của nghề làm heo đất hay sự khó khăn của các lò nung củi cho thấy di sản sẽ không thể tồn tại nếu chỉ được "bảo tồn" trong viện bảo tàng.
Chủ trương của Thành phố, cụ thể là Quyết định 1784 và các chính sách liên quan, đang đứng trước thử thách phải được áp dụng hiệu quả vào thực tiễn mới. Nhiệm vụ đặt ra là làm thế nào để dung hòa và hỗ trợ cả hai con đường: phát triển gốm sứ thành một ngành công nghiệp văn hóa quy mô lớn (như Minh Long) và nuôi dưỡng những không gian sáng tạo, giàu trải nghiệm, mang tính "tiếp nối" di sản (như Nắng Ceramics).
Lời giải cho bài toán này sẽ quyết định tương lai của các làng nghề, biến di sản không chỉ là ký ức mà còn là một động lực kinh tế - văn hóa bền vững cho Thành phố trong giai đoạn phát triển mới.
