Jrai mê hoặc, lạ lẫm qua một cuốn sách quý
Chia sẻ
Tôi tưởng rằng mình cũng biết ít nhiều về Jrai nhưng xem xong "Xứ Jörai" của Jacques Dournes cũng phải giật mình, thì ra mình còn biết ít lắm...
Cuốn sách chỉ toàn ảnh đen trắng, chụp như ngẫu hứng, như chơi, như bấm đại một nhát, ra cái gì thì ra, thế mà lại chứa trong ấy bao điều. Những chú thích rất ngắn được tác giả viết tay luôn vào tấm ảnh, khi in thì chụp in kèm, thế mà đọc rất thích, hiểu thêm bao điều từ những chữ tưởng như chả ăn nhập gì với ảnh, từ những chữ rất vu vơ chả liên cầu liên tưởng gì?
Jacques Dournes sống ở Tây Nguyên vào những năm 60 của thế kỷ trước và những bức ảnh ông chụp là vào thời ấy. Tôi đồ chừng, những bức ảnh ông Jacques Dournes chụp là ở Nhơn Hòa, vùng Play Lao, bởi có voi.
Chúng ta biết, cho đến giờ, vùng người Jrai nuôi voi duy nhất ở Tây Nguyên là Nhơn Hòa, Chư Sê. Người Ê Đê, Mnông Đăk Lắc bắt voi rừng nhưng người Nhơn Hòa tuy là có làng voi nổi tiếng nhưng lại chỉ đi mua về nuôi. Mua bên Đăk Lăk và cả bên Lào. Vậy nên dù sách không nói tác giả sống và chụp ở đâu, nhưng thấy có voi khiến ta liên tưởng đến làng voi Nhơn Hòa.
Lại còn ngựa nữa, những con ngựa xuất hiện trong sách khiến ta phải lục tìm trong ký ức và thư tịch xem vùng nào Jrai đã từng nuôi ngựa.
Đây thực sự là một ghi chép dân tộc học bằng ảnh về một dân tộc, nhưng nó vượt qua cái ghi chép thông thường của các công trình khoa học, bởi nó cho ta thấy một đời sống Jrai, tâm hồn Jrai, quá khứ Jrai và cả tương lai Jrai. Nó vượt lên ghi chép thông thường để trở thành một thông điệp, một chỉ dẫn, một căn nguyên... về người Jrai và tộc Jrai.
Nó không là một Jrai quá cổ, quá cũ, quá ngưng tụ nhưng nó vẫn là một Jrai đặc trưng bản sắc, một Jrai hiện đại nhưng vẫn không mất chất, nó khiến ta hiểu sâu thêm về bản chất đời sống Jrai.
Cũng là người chơi với một số nhà nghiên cứu văn hóa Tây Nguyên, được họ bày cho ít nhiều, và cũng đã sống ở Tây Nguyên hơn nửa đời người, có chịu khó quan sát học hỏi, nhưng quả là, xem cuốn sách này, thấy nhiều lạ lẫm về Jrai.
Như sự xuất hiện những con trâu trong làng, những bữa ăn cả nhà dùng đũa, những cô gái cởi trần nhưng lại cũng có những cô gái rất xinh đẹp, hiện đại, những chàng trai đẹp không thua gì các soái ca bây giờ, những ngôi làng với những căn nhà sàn cao lênh khênh chứ không lùn tịt tẹt như hiện tại. Và trên hết, vẫn là một Jrai với nhiều bí ẩn còn đóng kín, chưa được khai mở, một Jrai tưởng như giản đơn nhưng lại đầy trầm tích, đến hun hút, đến mê hoặc...
Cũng không hiểu vô tình hay cố ý, cuối sách tác giả cho in song hành một số hình ảnh Chăm với Jrai. Xem xong, ta thấy có mối liên hệ rất thú vị.
Tôi từng rất thắc mắc khi biết các nhà khoa học đã phát hiện ra nhưng di chỉ dấu tích Chăm ở Tây Nguyên và Gia Lai, cho đến khi gặp nhà nghiên cứu Trần Kỳ Phương, ông giải thích rằng, đã từng có một con đường Chăm nối từ biển, qua An Khê, Đăk Pơ để sang Campuchia, tới các Ăng Ko. Thì ra là thế, và tới cuốn sách này thì tôi thêm một lần hiểu. Ở vùng Vĩnh Thạnh, Bình Định và cả Phú Yên có một dân tộc là Bahnar Chăm, phải chăng là sự lai giữa 2 tộc người này. Thì bây giờ ta mới biết rằng Jrai cũng có những mối liên hệ như thế.
Jacques Dournes là nhà truyền giáo và là nhà dân tộc học, ông sống chừng một phần tư thế kỷ ở Tây Nguyên, cụ thể là vùng Jrai, năm 1971, ông bị đuổi khỏi Việt Nam và mất tại Pháp năm 1993.
Cuốn sách này được xuất bản năm 2015 tại Hà Nội, Nhà xuất bản Thế giới liên kết với Nhã Nam, nhà văn Nguyên Ngọc dịch sang tiếng Việt, một cuốn sách mà tôi, với tư cách người sống ở Tây Nguyên nhiều hơn tác giả gần ¼ thế kỷ nữa, tưởng rằng mình cũng biết ít nhiều về Jrai, xem xong phải giật mình, thì ra mình còn biết ít lắm...
Một số bức ảnh in kèm tôi chụp lại từ cuốn sách:
Huỳnh Kim Liên, Phùng Nguyên Quang, Khoa Lê, Xuân Lộc Xuân là những họa sĩ từng hợp tác với nhiều nhà xuất bản quốc tế.
