Sâm Ngọc Linh - Món quà quý của rừng

Hơn cả một dược liệu quý, Sâm Ngọc Linh còn là huyền tích của vùng đất. Vì thế đã đến lúc cần ứng xử với nó như một chủ thể của tự nhiên và văn hóa.

Rừng già bí ẩn

Tây Nguyên hay vùng Nam Trường Sơn là một cao nguyên rộng lớn, nơi đất trời giao thoa. Nổi bật là cụm núi lớn Ngọc Linh ở phía Bắc - chóp đỉnh kiêu hãnh được ví như “nóc nhà Tây Nguyên” với độ cao hơn 2.800m so với mực nước biển, trải dài qua địa bàn hai tỉnh Quảng Ngãi và Đà Nẵng (Kon Tum và Quảng Nam cũ).

Rừng sâm K521.

Quanh dãy Ngọc Linh, cộng đồng người Xơ Đăng đã định cư qua bao đời. Họ sống trong sự bảo bọc của rừng già, nhưng đa số chỉ mới bước chân đến lưng chừng núi. Khuất sau màn sương giăng, đỉnh Ngọc Linh với họ là nơi cất giữ những điều bí ẩn muôn đời.

Những câu chuyện truyền thuyết được kể từ già làng về những người đi tìm trầm, tìm sâm rồi lạc mất trong rừng sâu hay bị “ma rừng trừng phạt”, trở thành lời răn dạy định hình ranh giới mà con người không được phép vượt qua.

Vẻ đẹp huyền ảo của dãy Ngọc Linh.

Người Xơ Đăng mang vẻ đẹp hoang dã của rừng: đàn ông tóc xoăn, môi dày, nhanh như sóc; đàn bà với những bộ váy thêu rực rỡ, địu con lên nương. Trong kho tàng tri thức của mình, họ giữ gìn bí mật về loài cây gọi là thuốc giấu - coi nó như món quà quý giá mà thần rừng ban tặng. Thuốc giấu chữa lành cái lưng đau, cái bụng lạnh và hồi sinh sức lực cho người ốm nặng.

Loài cây nhỏ bé ấy sống theo nhịp riêng, cứ đến tháng Hai hằng năm, từ lớp mùn tơi xốp, cây cựa mình bật mầm, vươn lên đón nắng, gió. Tháng Ba, giữa mùa “con ong đi lấy mật”, thuốc giấu trổ những chùm hoa màu xanh lục nhạt, sau hai tháng kết thành từng chùm hạt đỏ rực một vạt rừng.

Nét đẹp thuần khiết của trẻ em đồng bào Xơ Đăng bên những lọ sâm quý.

Khoảng tháng Mười, khi cái lạnh bắt đầu buông xuống, cây rũ lá, rút mình ẩn náu, dưỡng thân dưới lớp đất mùn. Thời khắc cây ẩn mình cũng là lúc một mắt mới được khắc sâu trên thân củ, đánh dấu thêm thời gian một năm đã trôi qua dưới tán rừng già. Đó cũng là cách người Xơ Đăng tính tuổi của thuốc giấu - đếm đốt trên củ mà tính được tuổi cây.

Thuốc giấu phát tán theo hạt trên những vạt rừng Ngọc Linh do động vật ăn bỏ lại hoặc theo dòng nước, ở độ cao khoảng trên 1.200m trở lên. Người Xơ Đăng tìm thấy chúng trong những chuyến đi rừng, qua năm tháng, tổng hợp thành kinh nghiệm.

Họ biết tìm đúng nơi có đất xốp, mùn nhiều, độ ẩm vừa đủ và ánh sáng khuếch tán phù hợp để đoán định ở đó có cây thuốc giấu hay không.

Nhờ tín ngưỡng và tính tự quản sâu sắc với rừng của người Xơ Đăng, qua nhiều đời, cây thuốc giấu vẫn ở lại dưới những tán rừng Ngọc Linh. Cho đến khi trở thành tên gọi phổ biến Sâm Ngọc Linh, nó bắt đầu có một đời sống khác.

Loài cây đặc hữu

Hơn nửa thế kỷ kể từ khi sâm Ngọc Linh được phát hiện dưới tán rừng nguyên sinh Trường Sơn (năm 1973), hàng trăm công trình khoa học, hàng ngàn bài viết đã ra đời, ngợi ca giá trị tuyệt vời của quốc bảo này.

Saponin được xem là nhóm hợp chất chính quyết định tác dụng sinh học của sâm, có tác dụng tăng cường sinh lực. Nhưng cho đến nay, trên thế giới chưa có loài nào vượt trội hơn sâm Ngọc Linh về số lượng và hàm lượng saponin. Các sâm nổi tiếng thế giới chỉ chứa khoảng 26 loại saponin khác nhau, trong khi sâm Ngọc Linh có tới hơn 80 hợp chất.

Vườn sâm Ngọc Linh K5 - 2007.

Vì giá trị đó, nhiều chương trình di thực sâm Ngọc Linh đến những vùng núi khác có độ cao và tán rừng tương đồng ra đời. Nhưng dường như là bất khả để cây sâm bảo tồn trọn vẹn đặc tính và tinh chất. Loài cây nhỏ bé này đã chứng minh tính cách “bảo thủ” và sự khó tính của mình.

Như lời TS Lê Tiến Dũng - nguyên Trưởng khoa Nông học, Đại học Nông lâm Huế, chia sẻ sâm Ngọc Linh là kết quả của quá trình tiến hóa tự nhiên mà không hề có sự can thiệp của con người.

Cây sâm đã “ký gửi” linh hồn mình vào điều kiện môi trường, khí hậu và thổ nhưỡng của vùng rừng Ngọc Linh. Ngay cả khi trồng sâm ở hai sườn núi cùng một dãy Trường Sơn, phía Đông - Nam Trà Mi đón nắng sớm và phía Tây - Tu Mơ Rông đón nắng chiều - chất lượng củ sâm đã khác.

Do đó, "đưa sâm từ Nam Trà Mi sang Tu Mơ Rông trồng còn khó, nói gì đưa đến vùng khác”, TS Dũng khẳng định tính đặc hữu không thể thay thế về điều kiện sống của loài cây.

Thử nghiệm trồng cây ở Măng Đen, dù tương đồng về nhiều yếu tố: địa hình, khí hậu nhưng không thành công. Sâm Ngọc Linh không chỉ cần độ cao, nhiệt độ mà có lẽ nó còn cần sinh khí của thổ nhưỡng và hệ sinh thái độc nhất vô nhị thuộc về Ngọc Linh.

Và một thực thể văn hóa

Những người Xơ Đăng quần tụ quanh dãy Ngọc Linh cổ xưa chính là chủ nhân đầu tiên của hệ tri thức về sâm Ngọc Linh. Họ dùng rễ và lá sâm như một loại thuốc quý để cầm máu, chữa đau bụng, phục hồi sức khỏe.

Giá trị của sâm Ngọc Linh không chỉ nằm ở dược tính, mà còn chứa đựng những đặc tính thổ nhưỡng, vi khí hậu và văn hóa của xứ sở nơi nó thuộc về - một cách tinh tế mà khoa học vẫn đang nỗ lực giải mã. Vì lẽ đó, hệ tri thức dân gian bản địa về sâm Ngọc Linh đã được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia vào tháng 6 năm 2025.

Nghiên cứu về sâm Ngọc Linh cũng như nghiên cứu về cộng đồng người Xơ Đăng, phải đặt chủ thể ấy trong không gian của rừng Tây Nguyên - một cộng đồng mà “rừng đã đi vào tận trong xương thịt, máu huyết, trở thành một phần bản nguyên của con người” như lời nhà văn Nguyên Ngọc viết trong “Các bạn tôi ở trên ấy”.

Hệ tri thức dân gian về sâm Ngọc Linh cũng vậy - không chỉ là cách nhận diện, nhân giống, chăm sóc sâm, mà còn là toàn bộ phong tục, tập quán, nghi lễ tâm linh gắn liền với rừng và cây sâm - những yếu tố làm nên bản sắc riêng biệt, thiêng liêng của vùng đất Ngọc Linh.

Ông Võ Mạnh Trung, nguyên Chủ tịch UBND huyện Tu Mơ Rông (cũ), khẳng định việc công nhận sâm Ngọc Linh là Di sản văn hóa phi vật thể đã vượt qua yếu tố dược tính sinh học để khẳng định sự gắn bó bền chặt của loài cây này với hệ tri thức bản địa và văn hóa ứng xử với rừng, với tự nhiên của đồng bào dân tộc thiểu số sinh sống lâu đời tại vùng núi Ngọc Linh. Đây là bước ngoặt quan trọng trong chiến lược bảo tồn.

Cận cảnh mô hình trồng sâm của đồng bào.

Theo ước tính, mỗi năm Việt Nam đang mất đi khoảng 2.500 hecta rừng. Thực trạng chặt cây, đốt phá rừng từng suýt biến vùng núi Ngọc Linh đứng trước nguy cơ không còn rừng và cây thuốc giấu gần như tuyệt chủng vào khoảng thập niên 90 của thế kỷ trước.

Do đó, giữ rừng để trồng được sâm - trồng sâm sẽ giữ được rừng - chưa bao giờ mối quan hệ giữa tự nhiên và lợi ích kinh tế của con người lại liên quan mật thiết và dễ hiểu như vậy.

Nếu tách sâm Ngọc Linh khỏi rừng, khỏi thổ nhưỡng - không khí, ánh sáng và nhịp sống của cộng đồng người Xơ Đăng, nó sẽ không còn nguyên vẹn.

Vì vậy, đã đến lúc phải nhìn sâm Ngọc Linh như một thực thể có linh hồn để ứng xử với nó như một chủ thể của tự nhiên và văn hóa. Đó cũng là cách nâng tầm giá trị cây sâm - một dược liệu quý đồng thời là một tài nguyên văn hóa.

Trồng sâm Ngọc Linh dưới tán rừng già tại xã Trà Linh.