Từ "Làng du lịch tốt nhất thế giới" đến OCOP 5 sao quốc gia, Thái Hải là hình mẫu về bảo tồn di sản Tày. Bí quyết nằm ở triết lý "bảo tàng sống" và mô hình cộng đồng bền vững, đặt ra nhiều gợi ý phát triển du lịch cho TP.HCM.
Việc sản phẩm "Du lịch văn hóa dân tộc Tày, Bản làng Thái Hải" được công nhận OCOP 5 sao cấp quốc gia vào tháng 1 năm 2025 đã thiết lập một tiền lệ mới, khi lần đầu tiên sản phẩm du lịch cộng đồng đạt chứng nhận cao nhất Việt Nam.
Cột mốc này là sự tiếp nối thành công vang dội trước đó, khi Thái Hải được UNWTO vinh danh "Làng du lịch tốt nhất thế giới" năm 2022. Đằng sau chuỗi thành tích này là câu chuyện khởi nghiệp từ sứ mệnh bảo tồn văn hóa, mô hình "bảo tàng sống" độc đáo và cơ chế kinh doanh "làm chung, ăn chung" gần như không tưởng.
Từ thành công đặc thù này, TP.HCM có thể rút ra nhiều bài học quý giá trong chiến lược phát triển du lịch cộng đồng trên địa bàn thành phố mới.
Từ sứ mệnh 'giải cứu' văn hóa đến hình mẫu quốc gia
Lịch sử của Bản làng Thái Hải, tọa lạc trên vùng đồi hoang hơn 70 ha ở Thái Nguyên, không khởi nguồn từ dự án đầu tư du lịch. Nó bắt đầu từ năm 2003 như sứ mệnh bảo tồn văn hóa khẩn thiết của bà Nguyễn Thị Thanh Hải.
Khi chứng kiến nguy cơ mai một của văn hóa Tày tại vùng ATK Định Hóa, nơi người dân bán đi những ngôi nhà sàn truyền thống để xây nhà gạch, bà Hải đã quyết tâm hành động.
Một cuộc "giải cứu" di sản đã diễn ra. 30 ngôi nhà sàn cổ của người Tày, Nùng, có tuổi đời hàng trăm năm, đã được di dời về địa điểm hiện tại. Đó là một kỳ tích của ý chí cộng đồng. Trong suốt 700 ngày, người dân đã tháo dỡ và vận chuyển thủ công từng cây cột, viên ngói, vượt qua quãng đường rừng núi dài 60 km để phục dựng lại những nếp nhà xưa.
Quá trình gian khó này đã tạo nên một "câu chuyện thương hiệu" giàu cảm xúc, trở thành nền tảng vững chắc cho Thái Hải sau này.
Bản làng vận hành theo triết lý "bảo tàng sống", hoàn toàn khác biệt với các hình thức trưng bày tĩnh. Nơi đây tái hiện một không gian văn hóa sống động, là nơi chung sống của một cộng đồng gần 200 nhân khẩu thuộc các dân tộc Tày, Nùng, Sán Chay, Kinh, Dao...
Trong đó, văn hóa Tày đóng vai trò hạt nhân, với nhiều gia đình bốn thế hệ cùng chung sống và thực hành các giá trị truyền thống hàng ngày.
Từ nỗ lực bảo tồn tự thân, Thái Hải đã vươn tầm quốc tế. Năm 2022, bản làng trở thành đại diện duy nhất của Đông Nam Á được Tổ chức Du lịch Thế giới (UNWTO) vinh danh "Làng du lịch tốt nhất thế giới" và nhận Giải thưởng Du lịch bền vững ASEAN.
Cột mốc OCOP 5 sao quốc gia đầu năm 2025 là sự khẳng định cao nhất về chất lượng sản phẩm và mô hình phát triển bền vững, giúp Thái Hải định vị ở phân khúc du lịch văn hóa cao cấp.
Giải mã sản phẩm du lịch cộng đồng OCOP 5 sao
Chuỗi giải thưởng danh giá trên không đến từ may mắn, mà từ một sản phẩm du lịch được cấu thành từ bốn trụ cột chặt chẽ: không gian vật thể, linh hồn phi vật thể, ẩm thực bản địa, và trải nghiệm tương tác.
Một là, không gian văn hóa vật thể. "Linh hồn" của bản làng chính là 30 ngôi nhà sàn cổ được phục dựng nguyên bản. Những ngôi nhà này mang kiến trúc "khung xuyên toang" đặc trưng, lợp mái lá cọ, sàn lát thân mai. Chúng không chỉ là nơi ở mà còn được chuyên biệt hóa chức năng thành nhà thuốc nam, nhà nấu rượu, nhà đan lát và nhà bảo tồn hát Then, tạo nên một quần thể làng nghề thu nhỏ.
Không gian này càng thêm đậm đặc khi toàn bộ cộng đồng, từ trẻ em đến người cao tuổi, đều mặc trang phục truyền thống màu chàm và sử dụng các công cụ lao động như cối giã gạo bằng sức nước trong sinh hoạt hàng ngày.
Hai là, linh hồn văn hóa phi vật thể. Hát Then và đàn Tính được xem là "hồn cốt" trong đời sống tinh thần, được duy trì như một thực hành tín ngưỡng thường nhật chứ không chỉ để trình diễn.
Các nghi lễ quan trọng như tục thờ cúng tổ tiên, Lễ hội Lồng Tồng (lễ xuống đồng), lễ cúng mụ được duy trì trang trọng. Đặc biệt, việc cộng đồng sử dụng ngôn ngữ Tày trong giao tiếp hàng ngày là yếu tố then chốt để bảo tồn bản sắc.
Ba là, trụ cột ẩm thực. Ẩm thực tại Thái Hải là một cấu phần không thể tách rời của trải nghiệm, với hơn 100 món ăn truyền thống như khâu nhục, lợn quay nguyên con, xôi ngũ sắc, cá chép om mẻ.
Điểm nhấn là triết lý "từ trang trại đến bàn ăn". Hầu hết nguyên liệu đều được nuôi trồng, sản xuất tại chỗ theo quy trình hữu cơ khép kín, đảm bảo thực phẩm sạch, đáp ứng đúng xu hướng du lịch sức khỏe hiện nay.
Cuối cùng, điểm khác biệt lớn nhất giúp sản phẩm đạt chuẩn 5 sao là khả năng tương tác. Mô hình này biến du khách từ người quan sát thụ động thành người tham gia tích cực.
Du khách được mời hòa mình vào cuộc sống bản địa qua các hoạt động như trồng rau, hái chè, chăn nuôi, dệt vải, nấu rượu men lá, làm thuốc nam hay tự tay làm bánh truyền thống. Chính những trải nghiệm chân thực này đã tạo ra sự kết nối sâu sắc, hoàn thiện một sản phẩm du lịch có chiều sâu.
Bí quyết bền vững: Mô hình 'làm chung, ăn chung' và thước đo hạnh phúc
Một sản phẩm giàu chiều sâu như vậy đòi hỏi một mô hình vận hành tương xứng. Yếu tố độc đáo và quyết định sự bền vững của Thái Hải chính là mô hình kinh doanh "làm chung, ăn chung, tiêu chung một túi tiền".
Khác biệt hoàn toàn với các mô hình homestay cá thể phổ biến, toàn bộ doanh thu từ du lịch và nông nghiệp tại đây được quản lý chung. Nguồn thu này được tái đầu tư vào việc bảo tồn văn hóa, phát triển cơ sở hạ tầng và nâng cao đời sống cho cả cộng đồng. Trong mô hình này, không có sự phân biệt giàu nghèo; thay vào đó, "chỉ số hạnh phúc" được xem là thước đo cho chất lượng cuộc sống.
Người dân địa phương là chủ thể thực sự, vừa sản xuất nông nghiệp, vừa trực tiếp phục vụ du khách. Cơ chế chia sẻ lợi ích toàn diện này đã tạo ra sự gắn kết cộng đồng mạnh mẽ, triệt tiêu sự cạnh tranh nội bộ và thúc đẩy ý thức trách nhiệm chung.
Tuy nhiên, mô hình này được nhìn nhận là rất khó nhân rộng. Sự thành công của Thái Hải phụ thuộc rất nhiều vào bối cảnh ra đời đặc thù: một cộng đồng được xây dựng từ đầu xung quanh một sứ mệnh chung, được dẫn dắt bởi một nhà lãnh đạo có tầm nhìn và uy tín lớn. Đây là hệ thống vận hành dựa trên sự tin tưởng rất cao, khó áp đặt máy móc lên các cộng đồng hiện hữu, nơi đã có sự phân hóa về kinh tế và cấu trúc xã hội phức tạp.
Về cơ cấu sản phẩm, Thái Hải xây dựng khung giá đa dạng. Dịch vụ tham quan trong ngày có mức giá hợp lý (30.000 VNĐ/người cho đoàn trên 10 người). Dịch vụ lưu trú nhà sàn cộng đồng dao động từ 500.000 VNĐ đến 4.000.000 VNĐ mỗi nhà. Các suất ăn truyền thống Tày có giá tối thiểu từ 120.000 VNĐ.
Các tour trọn gói 2 ngày 1 đêm do lữ hành khai thác có giá khoảng 990.000 - 1.450.000 VNĐ/khách. Cơ cấu này cho thấy đối tượng khách hàng mục tiêu là những người tìm kiếm trải nghiệm văn hóa sâu sắc, du lịch sinh thái, các gia đình, và các trường học tổ chức ngoại khóa.
Mô hình này đã tạo ra tác động toàn diện. Về kinh tế, nó mang lại thu nhập ổn định từ vùng đất cằn cỗi. Về môi trường, bản làng kiên định với du lịch xanh, nông nghiệp hữu cơ. Sâu sắc nhất là về xã hội: du lịch trở thành công cụ bảo tồn văn hóa, giáo dục được chú trọng với trường học tại chỗ và quỹ khuyến học, người dân được trao quyền và đào tạo chuyên nghiệp.
Bốn bài học OCOP cho du lịch cộng đồng TP.HCM
Thành công đặc thù của Thái Hải, dù khó sao chép nguyên bản, vẫn cung cấp những bài học quý giá cho TP.HCM trong nỗ lực phát triển các sản phẩm du lịch cộng đồng OCOP trên địa bàn.
Bài học lớn đầu tiên là tìm kiếm và xây dựng sản phẩm dựa trên "hồn cốt" văn hóa đích thực. Thái Hải thành công vì họ "giải cứu" di sản thật, không phải xây dựng một khu du lịch giả lập.
Vận dụng điều này, TP.HCM không nên cố tạo ra các "làng quê" giả lập, mà cần tập trung khai thác các giá trị đặc thù: câu chuyện lịch sử hào hùng tại "đất thép" Củ Chi hay Rừng Sác Cần Giờ; văn hóa bản địa từ các làng nghề truyền thống như bánh tráng; hay văn hóa sông nước, miệt vườn đặc trưng.
Bài học thứ hai là nguyên tắc "lợi ích chung" của cộng đồng. Mô hình "làm chung, ăn chung" của Thái Hải triệt tiêu cạnh tranh nội bộ. Dù khó áp dụng y hệt, TP.HCM cần thúc đẩy việc thành lập các Hợp tác xã Du lịch Cộng đồng.
Đây là mô hình pháp lý phù hợp để các hộ dân xây dựng quy chế hoạt động chung, phân chia lợi ích minh bạch và cùng đầu tư nâng cấp dịch vụ, thay vì để các hộ homestay cạnh tranh manh mún. Chính quyền cần đóng vai trò hỗ trợ, kết nối và đào tạo để người dân trở thành "đại sứ văn hóa".
Thứ ba là bài học về hệ sinh thái bền vững "từ vườn đến bàn ăn". Thái Hải chinh phục du khách bằng ẩm thực hữu cơ tại chỗ. Các phường xã ngoại thành của TP.HCM vốn có thế mạnh về nông nghiệp công nghệ cao và vườn cây ăn trái. Do đó, các tour OCOP cần gắn liền với trải nghiệm tại các vườn lan, trang trại rau thủy canh, vườn mãng cầu, và xây dựng thực đơn đặc sản dựa trên chính nông sản địa phương.
Cuối cùng, OCOP phải được xem là thước đo chất lượng, không phải đích đến. Thái Hải đã có chất lượng dịch vụ cao trước khi được công nhận 5 sao. TP.HCM cần coi bộ tiêu chí OCOP là kim chỉ nam ngay từ đầu để xây dựng sản phẩm, đặc biệt chú trọng khắc phục các điểm yếu cố hữu của du lịch cộng đồng như vệ sinh môi trường, chất lượng nhà vệ sinh và tính chuyên nghiệp trong phục vụ.
Tất nhiên, việc áp dụng tại TP.HCM đối mặt nhiều thách thức, đặc biệt là áp lực đô thị hóa có nguy cơ xóa sổ không gian xanh, và nguy cơ "sân khấu hóa" làm mất đi tính chân thực của trải nghiệm.
Tuy nhiên, thành công của Thái Hải đã chứng minh, một sản phẩm du lịch OCOP 5 sao phải được xây dựng trên nền tảng của văn hóa đích thực và một cộng đồng được trao quyền, đây là hướng đi bền vững để TP.HCM làm phong phú thêm bản đồ du lịch của mình.
