Những thửa ruộng bậc thang có bờ đá trầm tích núi lửa có nét giống ruộng bậc thang vùng Tây Bắc, có thể hình thành nên tour du lịch khám phá ruộng bậc thang trầm tích núi lửa độc đáo hấp dẫn, lý thú.
Từ tháng 9 đến tháng 10 âm lịch, khi gió đông đầu mùa se lạnh chạm mặt đất bazan giàu khoáng chất, người dân ở Đặc khu đảo Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi vào vụ mùa tỏi duy nhất trong năm trên quê hương Hải đội Hoàng Sa.
Tỏi - niềm tự hào miền biển đảo núi lửa triệu năm
Mùa vụ trồng tỏi ở huyện đảo Lý Sơn (Quảng Ngãi) luôn là khoảnh khắc thiêng liêng – như lời hẹn hò giữa đất trời và con người giữa trùng khơi. Ở đảo Lớn Đặc khu Lý Sơn, bà Nguyễn Thị Anh cùng nhiều thành viên trong gia đình gắn bó hơn 20 năm với nghề trồng hành, tỏi. Với bà Anh, tỏi không chỉ là nông sản – đó là nguồn sống, là tự hào, là ước vọng của cả gia đình.
Tiết trời đầu đông, khi gió biển thổi rì rào từng cơn qua triền núi, chị Anh bắt đầu làm đất. Lớp đất đỏ bazan từ những đợt phun trào cách đây hàng triệu năm lại “thức giấc”. .“Mỗi lần xuống đồng là một niềm hạnh phúc,” bà cười rạng ngời niềm tin, hy vọng mỗi vụ mùa mới là một lần mình gửi gắm tình yêu biển đảo quê hương vào từng tép tỏi.
Vào mùa xuống giống, gia đình bà Anh mang nông cụ ra đồng xới đất, đặt giống, nhổ cỏ, tưới nước… Bởi với họ, mỗi tép tỏi là một mầm sống được nâng niu, là “của để dành” giúp gia đình có cuộc sống bình yên, vượt qua những tháng ngày biển động bấp bênh mưa gió.
Trong khi đó, ở đảo Bé An Bình, ông Đặng Xuân Cần, một nông dân kỳ cựu, lý giải điều làm nên hương vị đặc trưng của tỏi Lý Sơn không chỉ kỹ thuật trồng, mà chính là gió biển, khoáng chất đất bazan nơi xứ đảo.
Gió mang theo vị mặn và khoáng chất từ đại dương, thổi qua đồng tỏi ngày này qua tháng khác, thấm dần vào đất, vào từng tép tỏi. Nhờ đó, tỏi Lý Sơn có mùi thơm, vị cay dịu và độ chắc đặc biệt – hương vị mà những ai từng nếm qua khó thể nào quên được.
Ông Cần kể về thuở xưa các bậc tiền hiền ra đảo khai khẩn, vùng đất này hoang nắng rát. Không bỏ cuộc, người Lý Sơn đã nối tiếp nhau kiên trì nhặt từng viên đá, gùi từng sọt đất để dựng nên những bờ đá trầm tích xếp hình zích zắc, tạo thành ruộng bậc thang men theo triền núi trồng hành, tỏi và cây hoa màu khác.
Theo ông Cần, những bờ đá ấy vừa giữ đất, chắn gió, vừa là minh chứng cho ý chí bền bỉ của người đảo qua nhiều thế hệ. Đến nay, cánh đồng bậc thang tạo dựng từ trầm tích núi lửa ấy trở thành di sản địa chất độc đáo, trường tồn ôm lấy đồng tỏi, hoa màu, bắp và đậu xanh của Lý Sơn.
Theo người dân ở thôn An Bình (đảo Bé), nhớ lại lời kể của ông bà: người làng dựng những bờ đá để ngăn gió, giữ đất và bảo vệ tỏi qua mùa bão gió. Trải hàng chục năm, người dân vẫn liên tục bồi đắp, giữ gìn như gìn giữ di tích của tổ tiên.
Trên triền đồi nhấp nhô, những bờ đá cao hơn 1,5m, có đoạn kéo dài hơn 500m tạo thành những “tường thành” vững chãi giữa biển trời. Bờ đá xen giữa màu xanh hành tỏi tạo nên một bức tranh biển đảo bình yên và ngoạn mục.
Quy trình “đãi cát tìm vàng trắng”
Để có những củ tỏi đạt chuẩn thương hiệu quốc gia, người nông dân phải tuân thủ một quy trình tỉ mỉ: Nông dân cào lớp cát trắng biển sang bên để chuẩn bị làm lớp phủ cuối – bí quyết giữ ẩm và hạn chế sâu bệnh. Phơi đất 10–15 ngày để diệt mầm bệnh, kích hoạt vi sinh có lợi. Trộn phân hữu cơ hoai mục, lá hành – lá tỏi phân hủy, chế phẩm vi sinh; tuyệt đối không dùng phân tươi. Chạy rãnh – đặt tép – tưới ẩm theo đúng khoảng cách 20–25 cm. Tép tỏi phải được đặt đứng, mầm hướng lên, phủ một lớp cát mỏng.
Lão nông Trần Thành ở thôn Đông An Hải, Đặc khu Lý Sơn chia sẻ sau 5–7 ngày, nông dân dặm lại cây, nhổ bớt chỗ quá dày. Suốt mùa vụ, họ chăm cỏ, tưới nước, điều chỉnh phân bón dựa vào màu lá. Chỉ cần sai một bước, cả vụ mùa có thể mất trắng. Làm tỏi ở Lý Sơn là hành trình “đãi cát tìm vàng trắng” đúng nghĩa.
Sau hơn bốn tháng sau gieo trồng, những luống tỏi xanh chuyển sang màu trắng ngà. Đảo bước vào mùa thu hoạch – mùa đẹp nhất trong năm. Tỏi được phơi khắp nơi: sân nhà, lối đi, bờ kè, thậm chí trên cả mái nhà. Những bức tường trắng, sân trắng, mái trắng tạo nên khung cảnh độc đáo trong mùa thu hoạch của “Vương quốc tỏi” Lý Sơn.
Tỏi Lý Sơn vỏ trắng, tép nhỏ nhưng chắc và giàu tinh dầu. Đặc biệt, tỏi cô đơn – củ chỉ có một tép – được xem như “đặc ân của tự nhiên”, không thể tạo ra bằng kỹ thuật, giá trị gấp nhiều lần tỏi thường.
Hiện Lý Sơn có hơn 300 ha trồng tỏi, mỗi năm cung ứng khoảng 3.000 tấn tỏi khô. Năm 2017, tỏi Lý Sơn vào Top 10 đặc sản quà tặng nổi tiếng Việt Nam.Ngày 26/6/2025, sản phẩm Tỏi Lý Sơn Phú Sinh đạt chuẩn OCOP 5 sao, mở ra cơ hội đưa thương hiệu tỏi Việt vươn tầm quốc tế.
Các chuyên gia nhận định: nếu gắn kết nông nghiệp bền vững với du lịch trải nghiệm, tỏi Lý Sơn hoàn toàn có thể trở thành thương hiệu nông sản quốc gia, sánh ngang các sản phẩm đặc hữu của Nhật Bản hay Hàn Quốc.
Tỏi Lý Sơn không chỉ là cây trồng. Đó là biểu tượng của sự bền bỉ, cần cù và tự hào của người dân đảo. Là hơi thở biển gửi vào đất. Là lời tri ân trời đất qua từng mùa gió. Mỗi tép tỏi là một câu chuyện.
Mỗi mùa tỏi là một lần người Lý Sơn gửi gắm vào đất trời niềm tin, hy vọng, cùng khát vọng vươn lên từ mảnh đất thiêng liêng giữa trùng khơi.
Tiến sĩ Nguyễn Hoàng, chuyên gia Viện Khoa học và Công nghệ Quốc gia (Nhật Bản), cho biết hoạt động núi lửa ở Đặc khu Lý Sơn xảy ra vào hai đợt chính. Đợt sớm nhất cách đây khoảng 11 triệu năm (liên quan đến quá trình tách giãn biển Đông Á vĩ tuyến 109), và gần nhất khoảng 3.000 đến 1 triệu năm liên quan hình thành vỏ Trái đất, nền văn minh con người.
Ruộng bậc thang trồng tỏi “độc nhất vô nhị”
Theo ông Hoàng, huyện đảo Lý Sơn có nhiều di tích được tạo ra từ hoạt động phun trào dung nham của núi lửa như miệng núi lửa kép trên đỉnh núi Thới Lới, giếng Tiền, hang Câu, chùa Hang, chùa Đục, cổng tò vò trên bờ và dưới biển…, trong đó quần thể bờ đá trầm tích núi lửa tạo nên ruộng bậc thang trồng tỏi “độc nhất vô nhị” ở Việt Nam có giá trị lớn để làm du lịch.
Trong khi đó, tiến sĩ Nguyễn Đăng Vũ, nhà nghiên cứu văn hóa Quảng Ngãi, nhận định những thửa ruộng bậc thang có bờ đá trầm tích núi lửa có nét giống ruộng bậc thang vùng Tây Bắc, có thể hình thành nên tour du lịch khám phá ruộng bậc thang trầm tích núi lửa độc đáo hấp dẫn, lý thú.
Du khách đến tham quan huyện đảo Lý Sơn có thể ngắm ruộng bậc thang có bờ đá trầm tích núi lửa ở di tích xóm Ốc, cánh đồng bên bờ biển (thôn Đông An Vĩnh) và ruộng bậc thang thôn An Bình (đảo Bé), Đặc khu Lý Sơn.
Ông Vũ cho rằng, huyện đảo Lý Sơn, đặc biệt ở đảo Bé có nhiều di tích, hệ thống hang động được hình thành từ nham thạch núi lửa biển, những thửa ruộng bậc thang được trồng hành tỏi, bắp, đậu, những rặng dừa, bàng phễu… còn giữ vẻ đẹp hoang sơ hiếm có. Những thửa ruộng bậc thang có bờ đá trầm tích núi lửa ở đảo Bé Lý Sơn có sự tương đồng với đảo Jeju (Hàn Quốc).
