Đặc khu Lý Sơn, tỉnh Quảng Ngãi không chỉ nổi tiếng là đảo tiền tiêu của Tổ quốc mà còn là “Vương quốc tỏi” giữa trùng khơi, nơi kết tinh của nền văn hóa lâu đời, địa chất núi lửa độc đáo và sức sống mãnh liệt của người dân xứ đảo.
Kỳ quan miệng núi lửa kép Thới Lới.
Theo các nhà nghiên cứu, đảo Lý Sơn mang trong mình lớp trầm tích văn hóa - địa chất đồ sộ và quý hiếm bậc nhất miền Trung. Trải qua 25 - 30 triệu năm kiến tạo từ các đợt phun trào núi lửa cổ, Lý Sơn hình thành nên hệ tầng nham thạch nhiều lớp với những miệng núi lửa lộ thiên, các vách đá dựng đứng, hang động tự nhiên và cổng đá kỳ vĩ như cổng Tò Vò, hang Cau, chùa Hang… Mỗi đường vân đá là một trang sử địa chất được núi lửa biển khắc họa qua hàng chục triệu năm.
Không chỉ vậy, Lý Sơn còn là một “Bảo tàng văn hóa sống”, nơi giao thoa của ba nền văn hóa lớn: Sa Huỳnh, Chăm-pa và Đại Việt. Trên diện tích nhỏ bé ấy hiện diện 6 di tích cấp quốc gia, hai di sản văn hóa phi vật thể quốc gia, 19 di tích cấp tỉnh, cùng hàng loạt di chỉ khảo cổ học và kiến trúc tín ngưỡng đặc sắc.
Vách đá núi lửa Hang Cau, một trong những điểm đến hấp dẫn ở Đặc khu Lý Sơn.
Toàn cảnh “Vương quốc tỏi” ở Đặc khu Lý Sơn.
Lý Sơn là mảnh đất vàng về di sản. Từ cảnh quan đến văn hóa, mọi giá trị đều nguyên sơ và đặc biệt. Đảo là một bảo tàng sống động về văn hóa – lịch sử Việt Nam. Trong số các lễ hội truyền thống, Lễ Khao lề thế lính Hoàng Sa – Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia – mang tính độc bản của đất đảo. Đây là nghi lễ duy nhất trên cả nước gắn liền với Đội Hoàng Sa năm xưa, những người đã vượt trùng khơi khai phá, dựng bia khẳng định chủ quyền quốc gia.
“Vàng trắng” lên ngôi
Lý Sơn đẹp, nhưng khắc nghiệt. Gió lớn quanh năm, nắng gắt, đất đai ít ỏi chỉ vài trăm hecta. Thế nhưng chính điều kiện đó lại tạo nên thứ sản vật nổi tiếng bậc nhất Việt Nam: tỏi Lý Sơn.
Ông Trần Thành ở thôn Đông An Hải, Đặc khu Lý Sơn nhớ như in những năm 1960, cây tỏi có thời kỳ “hoàng kim” vang danh cả nước. Chỉ vài tạ tỏi khô mang vào đất liền bán, người dân đã có thể đổi lấy cả lượng vàng - một sự sung túc mà ít vùng nông nghiệp nào đạt được. Cũng từ đó, đảo được gọi bằng cái tên “Vương quốc tỏi”.
Khác với nhiều địa phương trong cả nước, tỏi Lý Sơn được trồng trên lớp giá thể độc đáo: cát biển giàu vôi trộn với lớp đất bazan núi lửa phong hóa, thay mới mỗi vụ để giữ độ tơi xốp và độ ẩm thích hợp cho rễ bám. Người dân hòa nước biển với phân hữu cơ để tưới, giúp củ tỏi dậy mùi thơm dịu mà cay nồng rất riêng.
Cánh đồng tỏi bên các khu dân cư thôn Tây An Vĩnh, Đặc khu Lý Sơn.
Di sản thiên nhiên Hang Cau.
Miệng núi lửa Giếng Tiền.
Tháng 8/2020, Cục Sở hữu trí tuệ Việt Nam đã cấp Chỉ dẫn địa lý “Tỏi Lý Sơn” ghi nhận đặc tính độc đáo vốn chỉ có ở vùng đất núi lửa này.
Tỏi Lý Sơn có vỏ trắng, tép nhỏ, chắc và giàu tinh dầu. Đặc biệt, tỏi cô đơn - loại chỉ có một tép duy nhất - được coi là báu vật. Hiếm có, chất lượng vượt trội, giá trị của nó cao gấp nhiều lần tỏi thường. Tỏi cô đơn hoàn toàn không thể tác động để tạo ra; nó là “đặc ân” của tự nhiên dành cho đất đảo.
Bức tranh ruộng tỏi độc đáo
Lý Sơn có hơn 300 ha đất canh tác, mỗi năm cung ứng trên 3.000 tấn tỏi khô, là nguồn sống của hàng nghìn hộ dân. Đi dọc đảo, từ cánh đồng bằng phẳng đến sườn núi dốc đứng, những ruộng tỏi nối nhau như những "bậc thang khổng lồ" ôm lấy triền núi - hình ảnh ấy chỉ có thể tìm thấy ở “Vương quốc tỏi”.
Phân loại tỏi trước khi đưa đi tiêu thụ thị trường trong nước.
Phơi tỏi sau khi thu hoạch.
Ông Bùi Văn Tín, ở thôn Tây An Vĩnh, Đặc khu Lý Sơn, cho hay hàng ngày trong bữa ăn, người dân địa phương ăn tỏi tươi như ăn rau. Tỏi ngâm rượu, tỏi đen, tỏi cô đơn… đều trở thành sản phẩm gắn liền với đời sống và văn hóa. Tỏi không chỉ đơn thuần là nghề nông nghiệp, mà là hơi thở, là niềm tự hào.
Năm 2017, tỏi Lý Sơn được vinh danh trong Top 10 đặc sản quà tặng nổi tiếng Việt Nam, góp phần đưa Lý Sơn trở thành điểm đến được ưa thích của du khách trong và ngoài nước. Mới đây, ngày 26/6/2025, Bộ Nông nghiệp và Tài nguyên Môi trường cấp chứng nhận sản phẩm tỏi Lý Sơn Phú Sinh đạt chuẩn OCOP 5 sao cấp quốc gia.
Tưới nước trên cánh đồng tỏi Đặc khu ở Lý Sơn.
Ruộng tỏi xanh mướt bên di tích lịch sử văn hóa quốc gia Đình làng An Hải, Đặc khu Lý Sơn.
Lý Sơn không chỉ nổi tiếng từ đặc sản tỏi. Đặc khu này còn là nơi lịch sử và thiên nhiên hòa quyện. Sóng biển nơi đây mạnh mẽ và hoang sơ, vách đá đen sẫm dựng đứng phản chiếu ánh nắng vàng, tạo nên cảnh sắc đậm chất biển miền Trung. Người dân gọi đảo bằng cái tên xưa: Cù Lao Ré, nơi từng xanh mướt loài cây ré mọc hoang.
Hơn 22.000 cư dân sống giữa sóng gió quanh năm – những con người kiên gan bám biển, bám đất, trồng tỏi, đánh cá, giữ đảo. Mỗi vốc cát, mỗi luống tỏi là dấu tích của ý chí bền bỉ suốt hàng trăm năm.
Buổi sớm trên ruộng tỏi, sương đọng trên lá xanh như giọt ngọc. Dưới nắng vàng, bóng những người nông dân miệt mài vun gốc, tưới nước, trộn đất – tất cả làm nên một bức tranh lao động bình dị mà đẹp đến nao lòng. Du khách đến đảo không chỉ để ngắm biển, mà để được hòa mình vào nhịp sống, nghe những câu chuyện về mùa vụ, về những đêm trắng canh nước tưới tỏi, hay những chuyến ghe vượt sóng tìm cát biển.
Giữ gìn tỏi là bảo tồn văn hóa bản địa
Tiến sĩ Nguyễn Đăng Vũ, nhà nghiên cứu văn hóa Quảng Ngãi nhận định tỏi Lý Sơn không chỉ là sản vật. Đó là biểu tượng văn hóa, là tinh thần của người dân đảo. Giữ gìn tỏi là bảo tồn văn hóa bản địa.
Thu hoạch tỏi trên đồng.
Trong bối cảnh hội nhập, Lý Sơn đang định hướng phát triển tỏi theo hướng nâng tầm thương hiệu, gắn với trải nghiệm du lịch và nông nghiệp bền vững. Các chuyên gia cho rằng tỏi Lý Sơn hoàn toàn có thể trở thành thương hiệu nông sản quốc gia, tương tự như các sản phẩm nổi tiếng ở Nhật Bản hay Hàn Quốc.
Thách thức còn nhiều trước biến đổi khí hậu, xâm thực biển đến việc bảo tồn di sản. Nhưng với vùng đất mạnh mẽ như Lý Sơn, con người kiên cường bền bỉ lao động thành thương hiệu, tương lai ấy hoàn toàn có thể chạm tới.
Giữa biển trời mênh mông, Lý Sơn tỏa sáng như một viên ngọc xanh mang trong mình câu chuyện dài của đất, của lửa, của biển. Tỏi trắng bạt ngàn, vách đá nham thạch trầm mặc, lễ hội Hoàng Sa linh thiêng – tất cả hòa quyện tạo nên bản sắc độc nhất của đảo.
Anh Nguyễn Văn Nhật, Giám đốc Công ty TNHH Thương mại và Dịch vụ Phú Sinh bên sản phẩm tỏi Lý Sơn.
Du khách nào đã từng đặt chân đến hòn đảo này có lẽ điều để lại ấn tượng đặc biệt hơn cả là tình người mộc mạc, thưởng thức những loài thủy sản tươi ngon, mặn mòi, đặc sản tỏi thơm cay mang lại hương vị rất riêng của miền đất biển đảo giữa trùng khơi mà thiên nhiên và con người cùng nhau tạo nên kỳ tích.
