Măng Ri - Giữ hồn rừng già để bảo tồn quốc bảo

Nằm ở độ cao trên 1.200m so với mực nước biển, xã Măng Ri (tỉnh Quảng Ngãi) được ví như "trái tim" của vùng sâm Ngọc Linh. Ông Phạm Xuân Quang, Chủ tịch UBND xã Măng Ri, chia sẻ về hành trình gìn giữ loài dược liệu quý gắn liền với sinh kế và văn hóa của đồng bào Xơ Đăng.

Thưa ông, Sâm Ngọc Linh được gọi là "quốc bảo". Với tư cách là người đứng đầu chính quyền xã Măng Ri - vùng lõi của loại sâm này, ông đánh giá thế nào về lợi thế mà thiên nhiên đã ban tặng cho địa phương?

Xã Măng Ri nằm ở vùng lõi của quần thể sâm Ngọc Linh với những điều kiện tự nhiên thuận lợi: độ cao lý tưởng trên 1.200m, đất giàu dinh dưỡng, khí hậu ôn đới mát mẻ quanh năm. Đặc biệt, lớp đất feralit dưới những tán rừng nguyên sinh giàu dinh dưỡng là môi trường hoàn hảo để sâm tích lũy những hoạt chất quý giá.

Hiện nay, toàn xã có hơn 30.700 hecta đất có rừng, trong đó có hơn 2.600 hecta là khu vực phân bố tự nhiên của sâm. Đây là hệ sinh thái và không gian bảo bọc của cây sâm, đồng thời là "trụ cột xanh" trong tầm nhìn phát triển kinh tế - xã hội bền vững của địa phương.

Quần thể sâm Ngọc Linh quý giá.

Nhiều chuyên gia cho rằng, để sâm Ngọc Linh giữ được tính "đặc hữu", vai trò của người đồng bào bản địa là không thể thay thế. Ông nghĩ sao về nhận định này?

Tại Măng Ri, đồng bào dân tộc thiểu số (chủ yếu là người Xơ Đăng) chiếm hơn 97% dân số. Họ không chỉ là lực lượng trực tiếp trồng, bảo vệ sâm, mà còn là những người gìn giữ tri thức bản địa - thứ không một quy trình kỹ thuật hiện đại nào có thể thay thế.

Nhờ tập quán canh tác truyền thống, kinh nghiệm đi rừng hay cách quan sát thời tiết giúp bà con hiểu rõ về tập tính, vòng đời của cây sâm, góp phần tạo nên chất lượng đặc hữu cho sâm trồng ở Măng Ri. Với người Xơ Đăng, rừng không chỉ là sinh kế mà còn là không gian văn hóa, tín ngưỡng. Chính lối sống hòa hợp, tôn trọng thiên nhiên qua nhiều thế hệ đã tạo điều kiện tốt nhất cho cây sâm phát triển ổn định.

Đồng bào Xơ Đăng đóng vai trò quan trọng trong việc gìn giữ sâm Ngọc Linh.

Hiện, diện tích sâm trồng đang mở rộng. Theo ông, đâu là yếu tố then chốt để giữ vững chất lượng khi chúng ta chuyển từ sâm tự nhiên sang sâm trồng?

Vùng trồng là yếu tố mang tính quyết định. Sâm Ngọc Linh chỉ phát huy đúng giá trị khi được sinh trưởng trong điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu đặc thù của dãy Ngọc Linh.

Sâm trồng có sự can thiệp của con người, nếu chúng ta trồng đúng vùng, tuân thủ nghiêm ngặt độ che phủ của tán rừng nguyên sinh và hạn chế tối đa các yếu tố "nhân tạo" như phân bón hóa học hay cải tạo đất quá mức, thì chất lượng sâm trồng có thể tiệm cận sâm tự nhiên. Chúng tôi luôn quán triệt bà con và doanh nghiệp không được nóng vội, bảo vệ rừng chính là bảo vệ thương hiệu sâm.

Sâm Ngọc Linh chỉ phát huy giá trị khi được ươm trồng trong điều kiện thổ nhưỡng, khí hậu đặc trưng của dãy Ngọc Linh.

Sâm Ngọc Linh vừa được công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia. Điều này có ý nghĩa như thế nào trong công tác quản lý của địa phương, thưa ông?

Đây là sự ghi nhận xứng đáng cho văn hóa ứng xử của đồng bào bản địa với loài cây này. Nó nhắc nhở chúng tôi rằng bảo tồn sâm không chỉ là bảo tồn một loài cây dược liệu, mà là bảo tồn một di sản. Trong phát triển, chúng tôi lưu tâm nhất đến việc duy trì truyền thống tôn trọng rừng, không mở rộng vùng trồng bằng mọi giá và phải giữ gìn nguồn gen quý. Bà con coi sâm là vật báu của núi rừng, nên việc thu hái luôn gắn liền với ý thức gìn giữ bền vững.

Người dân nơi đây luôn xem sâm là "báu vật", vì thế, ý thức giữ gìn cây sâm quý rất cao.

Mô hình "Du lịch xanh và phát triển dược liệu dưới tán rừng" đang được nhắc đến như một hướng đi mới. Ông đánh giá thế nào về triển vọng này tại Măng Ri?

Đây là hướng đi chiến lược. Việc kết hợp trồng sâm, bảo tồn rừng và du lịch sinh thái mang lại lợi ích toàn diện. Người dân có thêm thu nhập từ làm du lịch, từ đó nâng cao ý thức giữ rừng - nguồn sống của chính mình.

Chúng tôi đã có những điển hình như mô hình vườn sâm A Sỹ, A Chung, Y Hlang, Hà Trịnh, không chỉ mang lại hiệu quả kinh tế mà còn khơi dậy ý thức bảo tồn trong cộng đồng. Trong tương lai, du khách đến Măng Ri không chỉ để mua sâm, mà còn để trải nghiệm văn hóa Xơ Đăng, tham quan rừng sâm và khám phá vẻ đẹp của núi rừng Ngọc Linh.

Địa phương đang có nhiều chính sách khuyến khích hình thành các hợp tác xã, tổ hợp tác để tạo chuỗi liên kết từ sản xuất đến tiêu thụ, xây dựng các sản phẩm OCOP gắn với thương hiệu Sâm Ngọc Linh, giúp du khách được trải nghiệm dược liệu, bà con có thêm sinh kế. Cụ thể, xã phối hợp với Sở Nông nghiệp và Môi trường tỉnh và các cơ quan chuyên môn hướng dẫn kỹ thuật trồng, chăm sóc bảo tồn sâm. Đồng thời hỗ trợ người dân tiếp cận nguồn vốn ưu đãi theo các Chương trình Mục tiêu Quốc gia (CTMTQG) về nông thôn mới; CTMTQG cho đồng bào dân tộc thiểu số và miền núi khác.

Ông Phạm Xuân Quang, Chủ tịch UBND xã Măng Ri, giới thiệu sâm với du khách.

Hiện thị trường Sâm Ngọc Linh đang gặp nhiều thách thức vì nạn sâm giả. Ông có lưu ý gì với người tiêu dùng?

Phía địa phương tăng cường quản lý bằng việc cung cấp chỉ dẫn địa lý vùng trồng cho các vườn đủ tiêu chuẩn về giống, vị trí trồng và quy trình chăm sóc. Bà con cần lưu ý, sâm Ngọc Linh cần ít nhất 6 - 8 năm để đạt giá trị thương phẩm và chất lượng tinh chất, nên khi mua hàng cần hết sức lưu ý nguồn gốc và xuất xứ. Cạnh đó, người mua có thể nhờ giám định chính xác loại sâm bằng phương pháp phân tích gen (DNA barcode), tránh nhầm lẫn với các loài cây tương tự Sâm Ngọc Linh.

Trân trọng cảm ơn ông!

Theo ông Phạm Xuân Quang, Chủ tịch UBND xã Măng Ri, người mua có thể nhờ giám định chính xác loại sâm bằng phương pháp phân tích gen.