Nổi bật giữa kỳ quan thiên nhiên trầm tích núi lửa triệu năm ở đặc khu Lý Sơn (Quảng Ngãi), thắng cảnh Cổng Tò Vò hội tụ các giá trị lịch sử, văn hóa, giá trị khoa học, thẩm mỹ, giá trị du lịch, cảnh quan thiên nhiên hoang sơ kỳ vĩ hấp dẫn du khách.
Toàn cảnh đặc khu Lý Sơn.
Ngày 9/9, Bộ Văn hóa Thể thao và Du lịch quyết định xếp hạng Danh lam Thắng cảnh Cổng Tò Vò ở Đặc khu Lý Sơn, Quảng Ngãi là di tích quốc gia.
Cổng Tò Vò bắt nguồn từ đặc điểm tự nhiên của loại đá bazan hình thành trong quá trình phun trào núi lửa Giếng Tiền trong nước biển và sự tác động của sóng biển tạo thành cổng đá có hình dạng giống tổ Tò Vò nên dân gian gọi Cổng Tò Vò. Từ đó, tên gọi Tò Vò còn được các vị Tiền Hiền ở Lý Sơn lấy làm địa danh của một xóm nhỏ nằm ở thôn Tây An Vĩnh, huyện Lý Sơn – Xóm Tò Vò.
Cổng Tò Vò nằm ở phía tây đảo Lớn (một trong hai hòn đảo thuộc Lý Sơn), có vòm đá bazan lộ thiên giống tổ ong tò vò, dài 9 m, cao 2,5 m. Sự hình thành của Cổng Tò Vò gắn liền với những đợt phun trào nham thạch của núi lửa hàng triệu năm.
Tầng đá bazan bị phá vỡ và mài mòn bởi sóng biển liên quan đến quá trình biển tiến khoảng 6.000 năm trước. Sau đó, biển thoái, sóng tiếp tục đánh mạnh, phá vỡ lớp đá ở giữa có độ gắn kết yếu hơn, tạo thành lỗ rỗng giống hình tổ tò vò như ngày nay.
Cổng Tò Vò là một phần của thắng cảnh được công nhận với tổng diện tích bảo vệ lên đến 26.000 m2, trong đó phần cổng chính có diện tích hơn 420 m2 gồm: Phần đầu, phần đuôi và vòm. Khối đá đen sẫm, sần sùi uốn cong như một chiếc cổng khổng lồ vươn ra biển, gợi liên tưởng đến bàn tay kỳ diệu của thiên nhiên đã khắc họa nên tuyệt tác ở đặc khu Lý Sơn.
Theo các chuyên gia địa chất, địa mạo, núi lửa ở Lý Sơn có rất nhiều đợt phun trào lớn, nhỏ khác nhau. Trong đó, hoạt động núi lửa Giếng Tiền, xuyên lên tầng trầm tích vụn núi lửa ở Hang Câu, Chùa Hang. Sau đó, dòng dung nham miệng núi lửa Giếng Tiền tạo ra tầng bazan dày ở vị trí cổng Tò Vò.
Trải qua thời gian, tầng đá bazan cổng Tò Vò bị phá vỡ và chịu ảnh hưởng mài mòn của sóng biển liên quan quá trình biển tiến Flanđrian (Biển tiến sau Băng hà) khoảng vào Holocen giữa. Sau đó biển thoái, các đợt sóng lại tiếp tục đánh mạnh, phá vỡ vào lớp đá ở giữa có độ gắn kết yếu hơn so với lớp đá ở trên, tạo thành mức hõm, lỗ rỗng giống cổng đá có hình dạng tổ Tò Vò ngày nay.
Cùng với sự thành tạo kiến trúc cổng chính thì không gian thắng cảnh Cổng Tò Vò đẹp hơn nhờ các bãi đá (còn gọi là đá ven chân đảo, đá bãi biển) nằm ngay bên cạnh thềm đá bazan của Cổng Tò Vò và trên bờ cát dọc bãi biền (vì vậy được gọi là đá bãi biển). Đây cũng là một loại đá trầm tích được tạo thành từ hỗn hợp các loại trầm tích như: Cát, cuội, sạn, trầm tích có nguồn gốc từ các mảnh thân mềm (vỏ xác của nghêu, sò, ốc), san hô, trầm tích vụn núi lửa), mảnh đá các loại,…
Cổng Tò Vò được hình thành do phun trào dung nham từ miệng núi lửa Giếng Tiền và sự tác động của biển tiến Planđrian và sóng biển vào đá núi lửa, mang tính quy luật theo không gian và thời gian đã tạo nên một danh lam thắng cảnh độc đáo, điển hình và hiếm có trên cả nước - Thắng cảnh Cổng tò vò.
Thắng cảnh Cổng Tò Vò trở thành niềm tự hào của người dân không chỉ gắn với những câu chuyện, truyền thuyết kỳ thú, kỳ bí mà còn đi vào tâm thức của người dân vùng đất đảo với những câu ca dân gian nổi tiếng:
“Khen ai sắp từ thời thượng cổ
Đá xây nên như tổ Tò Vò"
Cổng Tò Vò luôn mang một vẻ đẹp riêng, không lẫn bất kỳ nơi nào. Tùy theo mỗi mùa trong năm, mỗi thời điểm trong ngày. Vào mùa hè, khi bình minh lên, cổng Tò Vò mang dáng vẻ yên bình. Mặt sóng phẳng lặng và gió thổi nhẹ mặt biển. Trong màn sương sớm mờ ảo, từ dưới lòng biển, một quả cầu lửa màu đỏ rực từ từ nhô lên mặt nước. Nhìn qua cổng Tò Vò, quả cầu càng tỏa sáng hơn.
Vào buổi trưa, cảnh sắc biển và cảnh trời mây hòa thành một màu xanh trong vắt. Lúc này, màu đen tuyền của đá bazan cổng Tò Vò và màu trắng sữa của các vụn san hô, màu nâu, trắng, vàng của bờ cát nổi bật trong sắc xanh ngọc bích của trời biển trông vô cùng ấn tượng.
Dưới làn nước biển sóng sánh, trong vắt, các màu sắc xanh lục của rong mơ, tím, xanh đậm của rong sụn, màu trắng đục của rong mứt đã khô cứ chao lượn theo các đợt sóng. Trong các khe đá, các loài ghẹ biển, mòi hoi, cá nhỏ tung tăng bơi lội.
Khi hoàng hôn buông xuống, cảnh sắc khu vực cổng Tò Vò thay đổi. Từ màu xanh lam, cổng Tò Vò được bao phủ bởi màu đỏ và màu cam rực rỡ với những đám mây trông như một lớp bạc sáng. Nhìn từ xa, cổng Tò Vò giống một ngọn núi lửa đang phun trào khắp nơi.
Đặc biệt, từ tháng 1 đến đầu tháng 4 dương lịch, những bãi đá trầm tích, thềm đá bazalt, đá beach - rock trên vùng biển Lý Sơn và thắng cảnh Cổng Tò Vò phủ một màu xanh lá của rêu.
Sự kết hợp sắc màu biến đổi độc đáo của mây trời (lúc đỏ rực, lúc dìu dịu xanh trong), màu nước biển, màu của rêu xanh, màu đen tuyền của đá bazan, màu trắng đục, xám nâu của các bãi san hô, cuội, cát vàng, khiến cả một vùng không gian Thắng cảnh cổng Tò Vò hoang sơ, lãng mạn. Vào mùa đông, cổng Tò Vò chìm trong những đợt sóng vỗ cuồn cuộn vào vách đá, bọt tung trắng vòm cổng tạo nên cảnh quan hùng vĩ.
Theo các nhà nghiên cứu, thắng cảnh Cổng Tò Vò có kết cấu đặc biệt, độc đáo và độc bản. Chính sự hội tụ các giá trị lịch sử, văn hóa, giá trị khoa học, thẩm mỹ, giá trị du lịch - dịch vụ, giá trị kinh tế của thắng cảnh đã trở thành niềm tự hào của người dân đảo Lý Sơn và điều kiện, động lực góp phần thúc đẩy phát triển kinh tế của tỉnh Quảng Ngãi.
Nằm trên vùng đất đảo Lý Sơn, thắng cảnh Cổng Tò Vò gắn liền với các tầng văn hóa cổ (văn hóa Sa Huỳnh, văn hóa Chămpa, văn hóa Việt) với các di tích khảo cổ học nổi tiếng: Xóm Ốc, Suối Chình; gắn những câu chuyện lịch sử về quá trình khai hoang lập làng của người Việt vào thế kỷ 17, gắn với truyền thống yêu nước, ý chí kiên cường đánh giặc ngoại xâm, bảo vệ toàn vẹn chủ quyền biển đảo.
Nằm trong không gian văn hóa biển với các di tích lịch sử - văn hóa, danh lam thắng cảnh như núi lửa Giếng Tiền, Chùa Đục, Hang Câu, núi Thới Lới, “nghĩa địa san hô hóa thạch”, giếng Xó La, đình làng An Hải, Âm Linh Tự, nhà trưng bày Bộ xương Cá Ông, nhà trưng bày Hải đội Hoàng Sa kiêm quản Bắc Hải, vùng đảo Bé..., thắng cảnh Cổng Tò Vò mang vẻ đẹp độc đáo góp phần tạo nên quần thể di tích lịch sử, danh lam thắng cảnh đa dạng, đa sắc màu cho vùng đất Lý Sơn và thu hút du khách trong nước và quốc tế đến tham quan, du lịch.
Dấu tích miệng núi lửa Giếng Tiền, nơi có chùa Đục nổi tiếng sát bên thắng cảnh Cổng Tò Vò.
Không chỉ là điểm check-in nổi tiếng của du khách trẻ, Cổng Tò Vò còn là niềm tự hào của người dân Lý Sơn – vùng đất được mệnh danh là “Vương quốc tỏi”. Đứng dưới vòm đá, phóng tầm mắt ra xa, du khách có thể thu vào tầm nhìn cả một khoảng trời xanh ngắt, biển biếc mênh mông cùng thuyền ghe neo đậu, tạo nên bức tranh sơn thủy hữu tình khó quên.
Với vẻ đẹp kỳ vĩ, hoang sơ và giá trị địa chất độc đáo, Cổng Tò Vò không chỉ là địa điểm du lịch hấp dẫn mà còn là minh chứng sống động cho lịch sử kiến tạo địa chất của đảo Lý Sơn. Bất kỳ ai khi đặt chân đến hòn đảo tiền tiêu này đều mong một lần được ghé thăm, để lắng nghe hơi thở của biển cả và chiêm ngưỡng tuyệt tác thiên nhiên giữa miền biển đảo.
