Trải qua thăng trầm lịch sử, nghề làm muối truyền thống của diêm dân Sa Huỳnh, thị xã Đức Phổ (Quảng Ngãi) được Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Mới đây, các nhà khảo cổ học phát hiện trảng muối 10ha nằm trên triền đá ở làng Gò Cỏ, minh chứng kỹ thuật làm muối của người Sa Huỳnh cổ ở phường Phổ Thạnh, thị xã Đức Phổ. Khu vực này cách nơi cư trú của người Sa Huỳnh cổ khoảng 800 m và cách nơi có mộ táng 500 m.
Tiến sĩ Đoàn Ngọc Khôi, Phó giám đốc Bảo tàng Tổng hợp Quảng Ngãi, cho hay kỹ thuật làm muối trên đá tại làng Gò Cỏ rất độc đáo. Khi thủy triều dâng lên, nước biển chảy đầy các ô chứa, sau đó được phơi nắng để tăng độ mặn. Nước biển được múc từ những ô chứa này đổ lên các bề mặt lõm trên đá và liên tục thêm nước để tăng độ dày cho muối.
Truyền thống làm muối đã được kế tục từ thời Sa Huỳnh, qua thời Champa và Đại Việt. Hiện vẫn còn một số hộ dân tại xóm Cỏ thực hành cách làm muối của tổ tiên. Muối được sản xuất trên đá bazan ở đây rất trắng, sạch, với tinh thể lấp lánh, vị mặn vừa phải và có hậu ngọt. Đây được xem là một phát hiện quan trọng, góp phần làm rõ kỹ thuật làm muối của người tiền sử. Phát hiện này đã cung cấp thêm bằng chứng về 3 phương pháp làm muối của cư dân Sa Huỳnh: phơi nước biển trên đá tạo muối kết tinh, nấu nước biển làm muối trong các nồi gốm, và làm muối trên các cánh đồng.
Hiện, các nhà nghiên cứu tiếp tục thu thập mẫu hiện vật để sử dụng phương pháp phân tích trong phòng thí nghiệm, nhằm xác định niên đại chính xác của nghề làm muối. Việc phân tích bao gồm: các mẫu sò thu thập được tại trảng muối hoặc phân tích thạch học để hiểu rõ cấu trúc mặt nền của trảng muối, độ mài mòn của đá. Bên cạnh đó, việc phân tích thành phần hóa học của muối trên đá cũng sẽ cung cấp thông tin về các nguyên tố chứa trong muối.
Tiến sĩ Khôi cho biết việc phát hiện trảng muối cổ này chứng minh người tiền sử ở Việt Nam đã nắm bắt kỹ thuật làm muối từ rất sớm. Cách làm muối của người Sa Huỳnh cổ tương đồng với phương pháp làm muối (phơi nước biển trên đá) tại đồng muối cổ Dương Phố (Hải Nam, Trung Quốc), có niên đại khoảng năm 800 sau Công nguyên.
Việc khảo cổ nơi làm muối, con đường cổ, nơi nghỉ ngơi của người Sa Huỳnh cổ cùng những hiện vật liên quan đã được phát hiện trước đó sẽ bổ sung quan trọng cho hồ sơ đề nghị công nhận Di sản thế giới đối với Di tích khảo cổ văn hóa Sa Huỳnh
Trong khi đó, theo cứ liệu lịch sử, dưới thời Nguyễn, đời vua Đồng Khánh, các làng sản xuất muối ở Quảng Ngãi trong đó có làng muối Tân Diêm đã được ghi danh trên bản đồ Đồng Khánh địa dư chí.
Diêm dân Sa Huỳnh sản xuất muối theo phương pháp thủ công truyền thống từ xa xưa: Phơi nước phân tán, kết tinh trên nền đất truyền thống (dùng ánh nắng mặt trời và gió làm bốc hơi trên những cánh đồng muối). Vì vậy, mùa làm muối thường bắt đầu vào tháng giêng âm lịch kéo dài đến tháng 7 âm lịch hàng năm.
Hiện nay, đồng muối Sa Huỳnh có tổng diện tích khoảng 106 ha với hơn 560 hộ diêm dân thuộc 3 tổ dân phố Tân Diêm, Long Thạnh 1, Thạnh Đức 1, phường Phổ Thạnh. Hàng năm, đồng muối Sa Huỳnh cung cấp gần 7.000 tấn muối.
Nghề làm muối ở Sa Huỳnh là loại hình nghề thủ công truyền thống đặc sắc của tỉnh Quảng Ngãi, có tính đại diện, thể hiện bản sắc cộng đồng - địa phương, trao truyền qua nhiều thế hệ và được cộng đồng người dân Sa Huỳnh, Phổ Thạnh tự nguyện cam kết bảo vệ.
Sa Huỳnh là vựa muối lớn từ thế kỷ 19 và hiện tại vẫn còn lưu giữ phương thức làm muối truyền thống. Cánh đồng muối Sa Huỳnh ngày nay trở thành điểm đến đẹp bình dị trong mắt du khách.
Thời Pháp thuộc, muối Sa Huỳnh được người châu Âu rất yêu thích và gọi là “vàng trắng” xứ An Nam. Những hạt “vàng trắng” chứa nắng gió của vùng biển miền Trung khi ấy đã được Pháp huy động và mang sang tiêu thụ số lượng lớn ở châu Âu.
Từ nay đến năm 2025, thị xã Đức Phổ đặt mục tiêu nâng cao sản lượng muối đạt 12.000 tấn. Địa phương này tiếp tục cải tạo, nâng cấp cơ sở hạ tầng đồng muối; ứng dụng khoa học, công nghệ trong sản xuất, chế biến và xây dựng mạng lưới thị trường tiêu thụ, góp phần cải thiện thu nhập cho bà con diêm dân nơi đây.
