Từ làng nghề nức tiếng với hơn 700 hộ làm sơn mài, Tương Bình Hiệp (phường Chánh Hiệp) nay chỉ còn lại vài chục cơ sở hoạt động. Nhưng khi sáp nhập về TP.HCM, cơ hội phục hưng di sản văn hóa hơn ba thế kỷ tuổi đang mở ra, gắn liền với định hướng phát triển du lịch và chương trình OCOP.
Làng sơn mài Tương Bình Hiệp: Từ huy hoàng đến nguy cơ mai một
Làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp (phường Chánh Hiệp), di sản văn hóa có lịch sử hơn 300 năm, đang đối mặt với sự suy thoái nghiêm trọng. Từ chỗ "nhà nhà làm sơn mài" với hơn 700 hộ, nay làng nghề chỉ còn lại vài chục cơ sở, đặt ra thách thức lớn cho việc bảo tồn thương hiệu thủ công mỹ nghệ lừng danh.
Theo các ghi chép, nghề sơn mài xuất hiện tại Bình Dương từ hơn 300 năm trước, do các lớp di dân từ miền Bắc và Trung mang theo trong cuộc Nam tiến. Ban đầu, đây là nghề làm lúc nông nhàn để giữ gìn kỹ năng và vơi nỗi nhớ quê. Làng Tương Bình Hiệp chính thức định hình vào thế kỷ 18, khởi đầu với vài hộ chuyên kỹ thuật sơn son thếp vàng.
Một bước ngoặt quan trọng xảy ra vào năm 1901 khi Trường Mỹ thuật bản xứ Thủ Dầu Một (nay là Trường Trung cấp Mỹ thuật - Văn hóa Bình Dương) được thành lập. Ngôi trường này đã hệ thống hóa việc đào tạo, nâng tầm nghề thủ công dân gian thành nghệ thuật bài bản. Đây cũng là giai đoạn kỹ thuật "đồ sơn" truyền thống (sơn son thếp) chuyển dịch sang kỹ thuật "sơn mài" nghệ thuật tinh xảo, với công đoạn mài và đánh bóng độc đáo, đồng thời tiếp nhận các mỹ cảm phương Tây.
Làng nghề trải qua hai giai đoạn hoàng kim. Giai đoạn 1945-1975 được đánh dấu bởi sự ra đời của xưởng Thành Lễ, nơi quy tụ những nghệ nhân tài hoa và bắt đầu xuất khẩu thành công sản phẩm sang thị trường châu Âu. Các sản phẩm Tương Bình Hiệp thời kỳ này nổi tiếng về độ bền, chịu được khí hậu khô lạnh.
Thời kỳ đỉnh cao thứ hai diễn ra vào những năm 1980-1990. Khi đó, hợp tác xã sơn mài được thành lập, thu hút hơn 160 xã viên và tạo thu nhập chính cho trên 700 hộ gia đình, phản ánh không khí lao động sôi nổi của cả làng.
Tuy nhiên, làng nghề từng rất thịnh vượng này đã đối mặt với sự suy thoái nghiêm trọng trong những thập kỷ qua. Từ hơn 700 hộ và gần 90% dân số địa phương sống bằng nghề sơn mài vào thời kỳ đỉnh cao, con số này hiện đã giảm xuống chỉ còn vài chục cơ sở. Sự phân mảnh trong sản xuất khiến một số nhà nghiên cứu nhận định rằng hình thái "làng sơn mài Tương Bình Hiệp" nguyên bản dường như không còn tồn tại.
Nghệ nhân Tương Bình Hiệp và hành trình 6 tháng 'luyện' sơn mài
Để hoàn thiện một tác phẩm sơn mài Tương Bình Hiệp (phường Chánh Hiệp) đúng chuẩn truyền thống, người thợ phải mất từ 3 đến 6 tháng lao động kiên trì qua 25 công đoạn phức tạp. Giá trị độc đáo của sản phẩm không chỉ nằm ở kỹ thuật cẩn, vẽ tinh xảo mà còn ở bí quyết vật liệu, đặc biệt là công thức pha sơn độc quyền.
Nền tảng của sơn mài Tương Bình Hiệp là nhựa cây sơn ta. Tuy nhiên, điểm làm nên thương hiệu chính là công thức pha chế độc quyền giữa sơn Phú Thọ (Bắc Bộ) và sơn Nam Vang (Campuchia). Hỗn hợp này tạo ra chất sơn có độ bền, độ bóng và chiều sâu vượt trội.
Trên phần cốt (vóc) bằng gỗ đã qua xử lý kỹ lưỡng, các nghệ nhân sử dụng nhiều vật liệu trang trí như vàng, bạc lá (thếp), vỏ trai (cẩn xà cừ), vỏ ốc và vỏ trứng. Họ đã làm chủ loạt kỹ thuật phức tạp như sơn khắc, vẽ lặn, vẽ nổi, tạo nên những tác phẩm có nét đẹp tinh xảo, nhẹ nhàng, đậm tính cách Á Đông.
Theo nghệ nhân ưu tú Lê Bá Linh (Tư Bốn), quy trình 25 công đoạn là DNA của sản phẩm, đòi hỏi sự kiên trì tuyệt đối. "Có công đoạn phải làm đi làm lại tới 6 lần mới đạt yêu cầu như công đoạn hom, sơn lót. Riêng công đoạn sơn mỗi sản phẩm phải mất từ 3 đến 6 tháng mới đảm bảo yêu cầu chất lượng", ông Linh chia sẻ.
Làng nghề Tương Bình Hiệp cũng là nơi hiếm hoi sản xuất được cả ba loại hình sơn mài truyền thống, bao gồm sơn mài trang trí (tranh, bình phong), sơn mài ứng dụng (đồ gia dụng) và tranh sơn mài nghệ thuật.
Dù vậy, giá trị cốt lõi này đang bị thách thức nghiêm trọng. Để giảm chi phí và rút ngắn thời gian, một số cơ sở đã chuyển sang sử dụng sơn công nghiệp như sơn Nhật, sơn PU, sơn hạt điều. Điều này tạo ra sự phân hóa rõ rệt trên thị trường, giữa dòng sản phẩm cao cấp truyền thống và dòng "giả sơn mài" giá rẻ, tiềm ẩn nguy cơ làm mai một kỹ năng và giá trị di sản của nghề.
Với lịch sử hơn 100 năm, sơn mài Tương Bình Hiệp (phường Chánh Hiệp, TP.HCM) từ lâu đã được coi là đặc trưng của nền hội họa Việt Nam. Như nghệ nhân ưu tú Trương Quan Tịnh chia sẻ, với những giá trị nghệ thuật đậm nét văn hóa truyền thống, sản phẩm sơn mài nơi đây đã xuất khẩu đi nhiều nước và là điểm đến yêu thích của du khách.
Cơ hội mới cho làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp sau sáp nhập về TP.HCM
Để gìn giữ di sản quốc gia này, năm 2020, chính quyền tỉnh Bình Dương (cũ) đã phê duyệt "Đề án Bảo tồn và phát triển làng nghề sơn mài Tương Bình Hiệp kết hợp với du lịch". Giấc mơ về khu sản xuất tập trung (đảm bảo môi trường), nhà thờ Tổ, khu trưng bày sản phẩm chung khang trang trên diện tích 5,4 ha đã đến rất gần.
Trong bối cảnh mới, khi Tương Bình Hiệp trở thành một phần của TP.HCM (từ tháng 7/2025), chân trời mới dường như đang mở ra. Các nghệ nhân kỳ vọng với thế mạnh và khả năng phát triển du lịch mạnh mẽ, Thành phố sẽ sớm đẩy nhanh tiến độ đề án.
Đáp lại kỳ vọng đó, lãnh đạo TP.HCM đã thể hiện tầm nhìn mới cho di sản này. Ông Võ Văn Minh, Chủ tịch HĐND TP.HCM, khẳng định làng nghề Tương Bình Hiệp sẽ là "điểm nhấn" của phường Chánh Hiệp. Ông chỉ đạo địa phương phải tiếp tục bảo tồn, đồng thời kêu gọi đầu tư kết hợp phát triển giao thông đường thủy và mô hình đô thị ven sông Sài Gòn (TOD).
Tín hiệu tích cực là Sở Du lịch TP.HCM đã khảo sát khu vực dự kiến làm bến thủy để xây dựng các giải pháp kết nối. Phường Chánh Hiệp cũng xác nhận đã tiếp nhận đề án, trong đó có dự án Khu trưng bày kết hợp du lịch gần 200 tỷ đồng và đường Lò Lu khoảng 108 tỷ đồng.
Không chỉ chờ đợi hạ tầng, các nghệ nhân đã chủ động "giữ lửa" nghề. Nhiều sản phẩm đã vươn tầm OCOP, như cơ sở Sơn mài Tư Bốn của nghệ nhân Lê Bá Linh đã tiên phong với 9 sản phẩm OCOP 3 sao. Ông Linh tin rằng: "Việc xây dựng chứng nhận OCOP và thúc đẩy du lịch văn hóa là chiến lược quan trọng để giữ lửa cho làng nghề".
Theo ông Trương Hoàn Nguyên, Giám đốc Công ty TNHH MTV Sơn mài Định Hòa (phường Tương Bình Hiệp, TP. Thủ Dầu Một), việc 20 sản phẩm sơn mài của công ty vừa được công nhận đạt chuẩn OCOP 3 sao đã mở ra hướng đi và cơ hội kinh doanh mới.
Ông Nguyên cho biết, khi tham gia chương trình OCOP, sản phẩm sơn mài Tương Bình Hiệp sẽ được tiếp cận với thị trường rộng lớn hơn. Làng nghề sẽ được hướng dẫn về quy trình sản xuất, nguồn gốc, đồng thời có cơ hội tiếp cận các kênh phân phối chính thống và thị trường xuất khẩu. Theo ông, điều này sẽ góp phần nâng cao chất lượng và giá trị của nghề sơn mài Tương Bình Hiệp, qua đó tạo ra thu nhập ổn định và bền vững cho cộng đồng làng nghề.
Chuyên gia du lịch Nguyễn Văn Mỹ nhận định, sau sáp nhập, TP.HCM có cơ hội phát huy chiều sâu văn hóa bản địa qua các làng nghề như Tương Bình Hiệp hay gốm Lái Thiêu. "Khi giao thông liên vùng phát triển, những làng nghề này trở thành điểm đến du lịch trải nghiệm hấp dẫn... giúp TP.HCM vươn mình trở thành đô thị năng động, đậm đà bản sắc văn hóa", ông Mỹ nhấn mạnh.
Bảo tồn văn hóa, phát triển kinh tế: Hệ thống chính sách đa tầng cho nông thôn
Để phát triển kinh tế nông thôn, Chính phủ đã xây dựng một hệ thống chính sách đa tầng, liên kết chặt chẽ. Từ nền tảng pháp lý (Nghị định 52), đến chiến lược bảo tồn (Quyết định 801), công cụ thị trường (OCOP) và được bao trùm bởi nguồn lực (Nông thôn mới), tạo nên chiến lược đồng bộ.
Nghị định số 52/2018/NĐ-CP được xem là văn bản pháp lý trụ cột, đặt nền móng cho việc công nhận và hỗ trợ kinh tế phi nông nghiệp tại nông thôn. Nghị định xác định rõ 7 nhóm ngành nghề được khuyến khích, trong đó có sản xuất hàng thủ công mỹ nghệ, với đối tượng áp dụng rộng, bao gồm doanh nghiệp, hợp tác xã, tổ hợp tác và hộ gia đình.
Đáng chú ý, Nghị định 52 thể hiện sự chuyển dịch trong tư duy, từ hỗ trợ sản xuất đơn thuần sang hỗ trợ phát triển thị trường. Chính sách quy định rõ việc hỗ trợ các cơ sở xây dựng trang thông tin điện tử, bán hàng trực tuyến, thiết kế mẫu mã, bao bì, xây dựng thương hiệu và bảo hộ sở hữu trí tuệ. Ví dụ, nhà nước hỗ trợ tối đa 50% chi phí xúc tiến thương mại (không quá 50 triệu đồng/cơ sở). Sau 6 năm triển khai, Nghị định đã góp phần tăng tổng doanh thu từ ngành nghề nông thôn lên 376.697 tỷ đồng và tạo việc làm cho hơn 2,1 triệu lao động.
Nếu Nghị định 52 tạo khuôn khổ pháp lý rộng, thì Quyết định số 801/QĐ-TTg (năm 2022) lại là chiến lược chuyên sâu, tập trung vào việc bảo tồn và phát triển các làng nghề truyền thống mang giá trị di sản. Quyết định này thừa nhận vai trò không thể tách rời giữa phát triển kinh tế và bảo tồn văn hóa.
Quyết định 801 đề ra 4 nhóm nhiệm vụ trọng tâm: Phát huy vai trò của nghệ nhân, thợ giỏi; bảo tồn và phát triển nghề, làng nghề truyền thống; phát triển làng nghề gắn với du lịch và xây dựng nông thôn mới; và phát triển các làng nghề mới đảm bảo giá trị văn hóa.
Để đưa sản phẩm của các ngành nghề và làng nghề ra thị trường, chương trình OCOP (theo Quyết định 919/QĐ-TTg giai đoạn 2021-2025) đóng vai trò là chất xúc tác thị trường. Cốt lõi của OCOP là việc chuẩn hóa và xây dựng thương hiệu bài bản thông qua bộ tiêu chí đánh giá, phân hạng sản phẩm từ 1 đến 5 sao (theo Quyết định 148/QĐ-TTg). Hệ thống xếp hạng này không chỉ là thước đo chất lượng mà còn là công cụ marketing hiệu quả, giúp người tiêu dùng nhận diện và tin tưởng sản phẩm.
Chương trình OCOP giai đoạn 2021-2025 đặt mục tiêu có ít nhất 10.000 sản phẩm OCOP đạt từ 3 sao trở lên. Một điểm quan trọng là sự liên kết chiến lược khi đặt mục tiêu có ít nhất 50% làng nghề truyền thống có sản phẩm OCOP. Điều này cho thấy OCOP là công cụ thực thi quan trọng để hiện thực hóa các mục tiêu kinh tế của Quyết định 801.
Tất cả các chính sách trên đều được đặt trong khuôn khổ lớn hơn và được cung cấp nguồn lực từ Chương trình Mục tiêu Quốc gia Xây dựng Nông thôn mới giai đoạn 2021-2025 (Quyết định 263/QĐ-TTg). Chương trình này đóng vai trò là "chiếc ô chính sách", cung cấp định hướng chiến lược, sự thúc đẩy chính trị và nguồn lực tài chính.
Trong cấu trúc này, việc phát triển OCOP và bảo tồn làng nghề là những nội dung thành phần, là chỉ số đo lường hiệu quả quan trọng của Chương trình Nông thôn mới. Thành công của chúng trực tiếp đóng góp vào việc hoàn thành các tiêu chí về thu nhập, việc làm và tổ chức sản xuất.
Sự sắp xếp các chính sách theo hệ thống phân tầng và bổ trợ lẫn nhau cho thấy tư duy chiến lược rõ ràng. Nghị định 52 tạo nền tảng pháp lý chung, Quyết định 801 tập trung vào bảo tồn di sản, OCOP cung cấp cơ chế thương mại hóa, và Nông thôn mới bao trùm tất cả, cung cấp mục tiêu vĩ mô và nguồn lực. Sự kết nối này là thế mạnh chiến lược, đảm bảo việc bảo tồn văn hóa luôn gắn liền với tính khả thi về kinh tế, và phát triển kinh tế nông thôn không làm mai một đi bản sắc văn hóa.
Chiến lược phát triển ngành nghề nông thôn và OCOP của Bình Dương (cũ) mang đậm dấu ấn của việc tận dụng và nâng cao giá trị các thế mạnh nông nghiệp và tiểu thủ công nghiệp sẵn có. Danh mục sản phẩm của Bình Dương phản ánh rõ cơ cấu kinh tế, tập trung vào các sản phẩm nông nghiệp đặc trưng như bưởi da xanh, măng cụt, cam sành, cùng với các sản phẩm thủ công mỹ nghệ truyền thống như gốm sứ và sơn mài. Cách tiếp cận này cho thấy chiến lược rõ ràng: sử dụng OCOP như công cụ chuẩn hóa và nâng tầm thương hiệu cho các sản phẩm nông nghiệp hàng hóa quy mô lớn vốn là thế mạnh của địa phương.
Trong khi đó, với đặc thù là đô thị có quỹ đất nông nghiệp hạn hẹp, chiến lược của TP.HCM lại tập trung vào các sản phẩm công nghệ cao, giá trị gia tăng lớn và khai thác tối đa lợi thế của thị trường tiêu dùng khổng lồ.
Khung chính sách của Thành phố được thể hiện rõ qua các văn bản như Kế hoạch số 1784/KH-UBND về hỗ trợ phát triển làng nghề và các quyết định khuyến nông, tập trung vào bảo tồn các làng nghề biểu tượng (như bánh tráng Phú Hòa Đông, muối Lý Nhơn, mai vàng Bình Lợi) và phát triển mô hình "nông nghiệp đô thị" hiện đại.
TP.HCM đã xây dựng hệ thống hỗ trợ toàn diện và mạnh mẽ, bao gồm tiếp cận tín dụng ưu đãi, chuyển giao công nghệ, đào tạo nhân lực và đặc biệt là liên kết chặt chẽ với các hệ thống phân phối lớn như Saigon Co.op và Satra để đảm bảo đầu ra.
Sự khác biệt này là minh chứng cho tính linh hoạt của chính sách quốc gia. Các văn bản như Nghị định 52 hay chương trình OCOP cung cấp "thực đơn" các lựa chọn hỗ trợ, và mỗi địa phương, dựa trên "DNA kinh tế" của mình, sẽ chọn những "món ăn" phù hợp nhất. Bình Dương sử dụng OCOP để nâng cao giá trị cho các sản phẩm nông nghiệp hàng hóa, trong khi TP.HCM dùng nó để xây dựng thương hiệu cho các sản phẩm "nông nghiệp đô thị" và kết nối làng nghề với du lịch.
